به گزارش ۸دی،  این روزها دل‌های شکسته به سوی بارگاه ملکوتی و قبر شش گوشه امام حسین (ع) رهسپار می‌شود تا آن سالار عشق شکسته‌بند دل‌های شکسته مشتاقان شود.

سلام بر کربلا، بر سرزمینی که میزبان جگرگوشه علی و زهرا شد، سلام بر سرزمینی که سقفش شکافت وقتی شنید حسین صدای «هیهات من‌الذله» سر می‌دهد و سلام بر سرزمینی که هنوز از آن صدای سیلی خوردن رقیه و فریاد العطش کودکان مظلوم به گوش می‌رسد.

افرادی که در این ایام نتوانستند خود را به کربلا برسانند، در شهر و دیار خود همراه با قافله کربلا به کربلای دل می‌آیند و همراه حسینیان حماسه‌سازی می‌کنند. ماه محرم در استان گیلان همانند سایر شهرهای کشور ماه عزاداری و سیاه‌پوشی است. گیلانیان هرساله در این ایام به دلیل مظلومیت امام حسین(ع) و یاران با وفایش در مبارزه با ظلم و ستم یزیدیان و مصیبتی که بر اهل بیتش روا شد با برپایی آداب و رسومی خاص مفاهیم قیام حسینی را زنده نگه می دارند. هزاران شیفته‌حسینی با شروع ماه محرم، کاروان دل را به هوای کربلا آنچنان روان می‌کنند که گویی خود از حماسه سازان آن هستند.

مراسمات ماه محرم در گیلان

امام زاده‌ها، مساجد و اماکن مقدس نقاط تمرکز عزاداری در گیلان هستند که مرثیه‌خوانی و مراسمات مختلف در این مکان‌ها معمولاً طبق برنامه‌ای مشخص به زبان فارسی، گیلکی و در برخی از نقاط ترکی و تالشی اجرا می‌شود. مراسم سینه‌زنی، راه‌اندازی دسته و زنجیرزنی نیز از آیین‌های مشترکی هستند که در گیلان نیز همانند دیگر شهرها در ماه محرم اجرا می‌شود. مردم گیلان از سالهای دور با آیین‌ها و رسوم مختلف به استقبال مراسم ماه محرم می‌روند. آیین‌های سوگواری مختلفی در مناطق شهری و روستایی گیلان همه ساله از سوی عزاداران حسینی اجرا می‌شود که ریشه در فرهنگ دینی مردم این استان دارد.

آیین طشت گذاری

«آیین طشت گذاری» یکی از قدیمی‌ترین آیین‌های عاشورایی در میان مردم ترک‌زبان کشور است که بنا بر برخی روایات تاریخی، برگزاری آن ریشه در عصر صفوی دارد. این مراسم که به‌نوعی استقبال از ماه محرم است، هم‌زمان با روز ۲۷ ذی‌الحجه آغاز می‌شود و تا روز سی‌ام ذی‌الحجه ادامه می‌باید، اشاره به واقعه سیراب کردن سپاه حر توسط امام حسین (ع) دارد. هرچند اصالت برگزاری این آئین به شهر اردبیل بازمی‌گردد اما طی سال‌های گذشته بخش اعظمی از شهرهای ترک‌نشین در استان‌های مختلف به‌ویژه در آذربایجان شرقی و غربی، زنجان و در شهرهای آستارا و تالش گیلان به برگزاری این مراسم پرداخته‌اند.

آیین طشت گذاری در گیلان نیز هرساله با شور خاصی برگزار می‌شود، در این مراسم طشت‌های مسی روی زمین گذاشته‌شده و بعد از عزاداری، ریش‌سفیدان و عاشقان حسین(ع) آن‌ها را بر دوش حمل کرده و وارد مساجد می‌شوند. پس‌ از آن، ریش‌سفیدان با دور زدن در مسجد و یا منزل فردی که نذر داشته است، طشت‌ها را از آب پر می‌کنند. سپس بعد از خواندن دعایی مخصوص، مردم برای حاج گرفتن، از آب داخل طشت‌ها به نشانه تبرک برمی‌دارند. این آیین با شماره ۶۸۵ در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.

مراسم کرنا نوازی

«کرنانوازی» از سنت‌های قدیمی استان گیلان است که در ماه های محرم و صفر در مناطق مختلف این استان نواخته می‌شود. این سنت مذهبی بیشتر در شهرهای آستانه اشرفیه (دستک)، رحیم آباد، واجارگاه و کلاچای در شرق استان گیلان پا برجا و به قوت خود باقی است.

کرنای شمال را «درازنای» نیز می نامند چون لوله فاقد سوراخ تغییر دهنده صوت است لذا اصوات با تغییر فشار دم در لوله ایجاد می شود و فاقد تنوع صوتی است. کرنا معمولا به صورت دسته جمعی و در قالب گروه‌های ده نفره کرنانواز نواخته می شود که یک نفر سرگروه بوده و بقیه او را همراهی می کنند. طریقه نواختن کرنا بدین گونه است که شخص با تجربه ای به عنوان تک نواز گروه، نوایی را در کرنا می دمد و بقیه نفرات پاسخ می دهند. تک نواز گروه، مصیبتی از حضرت امام حسین (ع) را در داخل کرنا دمیده و پس از آن صدای “وای وای” از کرنای وی به گوش می رسد در این لحظه گروه، نوای “حسین وای” را در کرنا می دمند بدین ترتیب شنوندگان “وای وای، حسین وای” را از تک نواز و گروه او می شنوند.

نثار و مجمع بران در شرق گیلان

میهمان نوازی خصیصه ایرانیان است و گیلانیان در این خصیصه پرآوازه اند و در ماه محرم این ویژگی نماد و نمونه است؛ بطوریکه نثار و مجمع بران در شرق گیلان بصورت آئین درآمده و بر اساس پاسداشت این آئین درهای خانه ها در شب های تاسوعا وعاشورا به روی عزاداران حسینی باز است و خانواده ها با نثار غذا پذیرای میهمانان حسینی می شوند.

روستائیان در این مراسم براساس نذری که دارند غذاهای محلی چون فسنجان، شیرین خورشت ،کوکو ،خورشت آلو قیصی و … را پخته و در مجمع(سینی های بزرگ  مسی) چیده، روی سر جوانان قرار می دهند و به مسجد روستا روانه و با آن غذاها عزاداران حسینی را اطعام می کنند و با این کار عشق و ارادت خویش را به سرور و سالار شهیدان ابراز می دارند. بر اساس این آیین، مردان در مساجد گرد هم آمده و هر چند نفر دور یک مجمع نشسته و از غذاهای نذری حسینی تناول می‌کنند.

مراسم سنج زنی

محرم در ماسوله از غروب ۲۹ ذی‌الحجه با مراسم سنج زنی آغاز می‌شود. اولین صدای سنج حوالی ساعت ۵ عصر از کوچه‌های مسجد بر، شروع می‌شود و پس از آن صدای سنج‌های محلات خانه بر، کشته سر و اسد محله نیز به گوش می رسد و طنین‌شان در هم می‌آمیزد و بدین ترتیب آغاز ماه محرم رسما اعلام می‌شود.

مراسم علم‌ بندی(طوق بندی)

یکی از جالب‌ترین آیین و سنت‌های عزاداری در استان گیلان آیین «علم‌ بندی» است. درست از یک روز مانده به شروع ماه محرم تا روز هفتم محرم در بسیاری از شهرها و روستاهای گیلان آیین علم‌ بندی برگزار می‌شود.  مراسم علم‌ بندی به این شکل است که هر کس نذری دارد، یک پارچه سبز به علم می‌بندند و شمعی روی آن روشن می‌کند تا در طول ماه محرم به حاجت خود برسد. در طول این مراسم معمولاً از مردم با نذری‌های مختلف پذیرایی می‌شود و در مساجد و حسینیه‌ها دسته‌های سینه‌زنی، نوحه‌خوانی و عزاداری اجرا می‌شود.

مراسم علم‌ بندی معمولاً در شهرهای ماسوله و آستانه اشرفیه به طور جدی‌ برگزار می‌شود و مردم زیادی از دیگر شهرها برای تماشای این مراسم و همچنین اجرای آن راهی ماسوله و آستانه می‌شوند. جالب است بدانید که مردم ماسوله به مراسم علم بندی، «طوق بندی» می‌گویند. برخی مورخان معتقدند که این مراسم در دوره صفویه به شکلی مدون و نظام مند درآمد.

مراسم کرب زنی

در این عزاداری که در ایران کم نظیر است، افراد دو قطعه چوب «کرب» در دست دارند، با وزن مرثیه‌ی خاصی که مرثیه خوان آن را می خواند آنها را به هم می کوبند و قسمتی از مرثیه را به عنوان جواب خواننده ی مرثیه، تکرار می کنند.

کرب، تکه چوبی استوانه ای است به سنگینی ۴۰۰ تا ۶۰۰ گرم که از میان به دو برابر تقسیم شده و هر پاره تسمه ای چرمی پیکر خود دارد و دست کرب زن در میان آن قرار می‌گیرد و کرب زن می تواند به آسانی آن را بر هم بکوبد. محمد ابراهیم غبرائی متخلص به فانی، در سفری که اواخر قرن دوازدهم شمسی به کربلا داشت، این نوع ویژه ی عزاداری را دریافت و پس از جست و جو درباره‌ی تاریخچه و فلسفه ی وجودی آن، در بازگشت به شهر خود (لاهیجان)، با توجه به طبع شعری که داشت ریتم های جدیدی برای آن ابداع کرد و مرثیه هایی به زبان فارسی برای آن سرود و آن را در شب دسته ی محله ی شعربافان به اجرا درآورد. در یک نوع آن، عزاداران خم و راست می شوند و کرب‌ها را به هم می کوبند و در نوع دیگر هم ایستاده این کار را انجام می دهند.

کرب زنی که همه‌ساله در محله شَعربافان لاهیجان اجرا می‌شود، به شماره ۶۸۲ در فهرست آثار معنوی ملی به ثبت رسیده است.

مراسم صبح عزا

مراسم سنتی «صبح عزا» آیینی مذهبی و کهن است که از دیرباز در شهرستان صومعه‌سرا با حضور عزادارن حسینی برگزار می‌شود. این مراسم از نیمه‌های شب دهم محرم آغاز می‌شود و تا قبل از سپیده آفتاب ادامه دارد، مرثیه معروف این مراسم، شماتت خورشید است که چرا طلوع می‌کنی در حالی که قرار است ظهر عاشورا حسین(ع) و فرزندانش به شهادت برسند؟

قطعه‌هایی از این مرثیه بدین شرح است؛

امشبی را شه دین درحرمش مهمان است
مکن ای صبح طلوع، مکن ای صبح طلوع….
بگریید ای عزادارن بود صبح عزاداری

این آیین در دهستان ضیابر با شکوه خاصی برگزار می‌شود؛ به گونه‌ای که از ساعت ۳ بامداد به بعد عده‌ عظیمی از عزاداران و مداحان این منطقه در گلزار شهدا به دور هم جمع می‌شوند. در وهله نخست بر سر مزار امواتی که در یک سال اخیر دار فانی را وداع گفته‌اند می‌روند و برایشان به نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌پردازند و جایشان را در عاشورای امسال خالی می‌کنند. سپس عزاداران و مداحان به سه دسته تقسیم می‌شوند و هر دسته به یک سمت از ضیابر می‌روند تا بتوانند به منازلی که نذر دارند مراسم صبح عزا در آنجا برگزار شوند، حاضر شوند و تا قبل از سپیده دم به اتمام برسانند. وقتی دسته‌های صبح عزا در منزل شخصی حضور پیدا می‌کنند، صاحبخانه به وسیله شیر، خرما، کلوچه و … از عزاداران پذیرایی و عاقبت بخیری اهل خانه را از عزاداران طلب می‌کند. در انتهای این مراسم سه دسته در بقعه آقاسیدمحمدجان ضیابر به گرد هم می‌آیند و در این مکان مقدس صبحانه می‌خورند و آماده برگزاری آیین باشکوه روز عاشورای ضیابر می‌شوند.

این آیین بر خلاف سال‌های گذشته به خاطر پیشگیری از ویروس کرونا بدون حرکت دسته‌های عزادار در  معابر و تکایا بر اساس دستورالعمل‌های ابلاغی ستاد مبارزه با ویروس کرونا برگزار شد.

شبیه خوانی صبح عاشورا

یکی از مهم‌ترین و خاص‌ترین مراسم عزاداری که در شهرستان صومعه‌سرا و در دهستان ضیابر برگزار می‌شود و از قدمت بیش از ۳۰۰ سال برخوردار است، مراسم تعزیه‌ای که با شماره ۴۶۱ در فهرست آثار معنوی کشور ثبت‌شده و هرساله هزاران نفر از اطراف‌ و اکناف را در ظهر روز عاشورا به این دهستان می‌کشاند. این شبیه‌خوانی توسط «هیئت ذوالجناح» برگزار می‌شود و قدیمی‌ترین و ریشه‌دارترین آیین مذهبی و سوگواری برای شهادت سرور و سالار شهیدان امام حسین(ع) بوده و از شهرت ملی برخوردار است.

ظهر عاشورا قبل از حرکت کاروان، سپاهی از سربازان “ابن زیاد” در کوچه‌ها و خیابان‌های ضیابر به تاخت می‌روند و از مردم می‌خواهد که از سر راه «ابن زیاد» کنار روند. در ادامه، حرکت کاروان امام حسین(ع) از مدینه به مکه و کربلا و حرکت اسرا از کربلا به شام توسط «هیئت ذوالجناح» به نمایش گذاشته می‌شود و کجاوه‌ها و خیمه‌ها یک‌به‌یک به حرکت درمی‌آیند. یکی دیگر از بخش‌های تعزیه این هیئت، حرکت خیمه‌های امام حسین(ع)، حضرت ابوالفضل عباس (ع)، حضرت زینب کبری(س)، حضرت علی‌اکبر(ع)، خیمه‌های قاسم بن الحسن(ع)، حضرت عون بن جعفر(ع) (فزرند حضرت زینب) و حضرت علی‌اصغر(ع) از حسینیه ضیابر با رنگ‌های متفاوت و تزئینات متنوع و زیبا است. در ادامه نیز تابوتی سر قنداقه غرق به خون شش‌ماهه امام حسین(ع) به نمایش گذاشته می‌شود و در این میان سپاهیان قرمزپوش با صورت‌ها و شمشیرهای خونین به اسرا حمله می‌کنند.

صحنه جنگ عاشورا نیز در میدان ضیابر و نزدیک مسجد برای سوگواران و حاضران به نمایش گذاشته می‌شود. صحنه‌ای که در آن یاران و اصحاب امام حسین(ع) تک‌به‌تک از اسب پیاده و در جنگ حق و باطل شرکت کرده و یک‌به‌یک نیز به شهادت می‌رسند. آتش زدن خیمه‌ها نیز از صحنه‌های پایانی شبیه‌خوانی تعزیه ظهر عاشورا در ضیابر است. همچنین جنگ پایانی در حیاط خانه رضوی (منزل مرحوم آیت ا… ضیابری) به نمایش درآمده و تعزیه بعدازاینکه شمر جنگ و چگونگی کشته شدن شهیدان کربلا را به ابن زیاد گزارش و خلعتی دریافت می‌کند، به پایان می‌رسد.

مراسم شام غرییان

مراسم «شام غرییان» امام حسین (ع) از برنامه‌های خاصی است که همزمان با نماز مغرب و عشا در شامگاه روز عاشورا با حضور گسترده مردم اجرا می‌شود. عاشقان اهل بیت (ع) بعد از برپایی ۱۰ شب و روز مراسم روضه‌خوانی و عزاداری در حسینیه‌ها، مساجد، تکایا، به یاد بی‌پناهی و غربت امام حسین(ع) و یاران با وفای ایشان مراسم شام غریبان سید و سالار شهیدان را برگزار می‌کنند.

در این مراسم عزاداران حسینی و دوستداران خاندان اهل بیت (ع) که از صبح تا غروب عاشورا در غم از دست دادن ارباب شهیدان به سر و سینه می‌زدند، با خاموش کردن چراغ‌ها و روشن کردن شمع‌ها بر غربت سرور و سالار شهیدان و بر مصیبت شهیدان دشت کربلا هم‌نوا با اسیران دشت کربلا اشک ماتم می‌ریزند.

مراسم علم واچینی

«علم واچینی» در روز عاشورا یا سومین روز شهادت امام حسین اجرا می‌شود و زمان آن در برخی شهرهای گیلان متفاوت است. در این روز افرادی که در مراسم علم بندی شرکت کرده‌اند، دوباره دور هم جمع می‌شوند، افرادی که در این فاصله حاجت‌روا شده‌اند و به خواسته خود رسیدند، بین مردم نذری پخش می‌کنند و گوسفند قربانی می‌کنند. سپس در مراسمی پارچه‌های بسته شده به دور علم باز می‌شود و علم را در یک پارچه می‌پیچند و درون خمره‌ای در مسجد قرار می‌دهند. روی علم باید کاملاً پوشانده شود تا کسی به آن دست نزند تا سال بعد که دوباره در مراسم علم بندی از آن علم استفاده می‌شود.

مراسم چهل منبر

در شب عاشورا پیش از به راه افتادن سوگواران، مراسم چهل منبر در تمامی محله های قدیمی لاهیجان برپاست. در این مراسم خانه هایی که در طول سال مجالس روضه خوانی داشته اند، منبری را که بر آن روضه خوانده شده است از خانه بیرون آورده و در کنار خانه قرار می دهند و تشتی که تا نیمه از گل انباشته شده بر روی منبر می گذارند و مقداری برنج در کنار تشت در ظرفی دیگر قرار می دهند.

با غروب آفتاب، سوگوارانی که نیازی در دل دارند در حالی که ۷۲ شمع و ۷۲ دانه خرما به یاد ۷۲ شهید دشت کربلا در دست دارند از چهل منبر می گذرند. سوگواران در کنار هر منبری که می گذرند شمعی را بر می افروزند و بر گل درون تشت فرو می کنند. سپس دانه ای خرما در کنار تشت می گذارند و چند دانه برنج از کنار تشت برمی دارند و پس از خواندن دعا و بیان خواسته اش به سوی منبر دیگر می روند و از ۴۰ منبر می گذرند.

این مراسم که به شماره ۴۱۵ در فهرست آثار ملی ایران ثبت‌شده یکی از پرشورترین آیین‌های عاشورایی در گیلان است که همه‌ساله موردتوجه تعداد زیادی از عزاداران به‌ویژه از خارج استان قرار می‌گیرد.

دسته قوم بنی اسد

در دوازدهمین روز ماه محرم یعنی سومین روز از شهادت امام حسین، در برخی نقاط گیلان از جمله انزلی دسته ای به نام «دسته قوم بنی اسد» به راه می افتد. بنا به روایات تاریخی، قوم بنی اسد که از اعراب ساکن سواحل فرات بودند، روز سوم عاشورا به محل قتلگاه رفتند و اجساد شهیدان را دفن کردند.

دسته قوم بنی اسد لباسهای بلند سفید می پوشند و برخی بیل و کلنگ بر دوش می گیرند و چنین می نمایند که برای دفن شهیدان کربلا می روند و نوحه هایشان نیز حکایت از همین امر دارد.

مراسم‌های محرم باید شهید حججی‌ تحویل دهد

محرم در آیین ما جایگاه والایی دارد و هر منطقه و اقلیم از کشور بر اساس باورها و اعتقادات و برخاسته از فرهنگ محلی خود این آیین را برگزار می‌کنند، هنرهایی چون شعر، تعزیه، موسیقی، نوحه خوانی و … از آیین‌های جدایی ناپذیر محرم هستند و به واسطه این هنرها مسائل و پیام‌های عاشورا توانسته تا به امروز به خوبی انتقال پیدا کند.

با توجه به وضعیت هنر محرم در دهه های اخیر، استادان فن احساس نگرانی می‌کنند از اینکه این هنرها از اصالت و مسیر اصلی خود در حال خارج شدن هستند و چه بسا در برخی از جهات در جهت مخالف اهداف اصلی حرکت و موجب تحریف و مسخ پیام‌های اصیل محرم، عاشورا و کربلا باشند لذا در این راستا می‌بایست از مداحی و اشعاری در مدیحه سرایی ها استفاده کرد تا علاوه بر برپایی شور و عشق حسینی ملازم با ارائه شعور و معرفت حسینی هم باشد تا موجب تحول درونی افراد گردد و همچنان شاهد باشیم که از دل این مراسمات شهید حججی‌‌ها قد علم ‌می‌کنند.