هشت‌دی: کتاب «نبرد قدرت در ایران؛ چرا و چگونه روحانیت برنده شد؟‌» جدیدترین اثر «محمد سمیعی» دانشیار دانشگاه تهران است و درحالی به چاپ هفتم خود رسید که به‌زعم کارشناسان جدیدترین اثری است که در راستای تحلیل انقلاب اسلامی نگاشته شده و با هر آنچه پیش‌ازاین در مورد انقلاب از سوی مؤلفین و نویسندگان به تحریر درآمده بود فرق می‌کند.

سمیعی با مطرح کردن سوال فرعی خود یعنی «چرا و چگونه روحانیت برنده شد؟» ذهن کنجکاو و هر علاقه‌مند به تاریخ معاصر ایران را به خواندن این اثر ترغیب می‌کند و همین انتخاب عنوان، نشان‌دهنده هوش بالای مؤلف این اثر را می‌رساند که با زیبایی و زیرکی ضمن شناسایی سوال، برجسته‌کردن آن خیل زیادی از علاقه‌مند به تاریخ را برای دانستن این پاسخ  به خود جلب و جذب نماید.

فلذا این اثر که از لحاظ حجم قطور است و بیش  از ۸۰۰ صفحه دارد، مخاطب را در بازه زمانی ۵۰۰ ساله از دوران صفویه تا پایان پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی با خود همراه می‌کند؛ تا علاوه بر قراردادن اطلاعات و داده در اختیار آنان، خواننده را با نیروهای درحال تعامل و تقابل با حکومت، به تشریح نقش روحانیت به‌عنوان یکی از نیروهای تأثیرگذار در تاریخ معاصر ایران می‌پردازد.

سمیعی در این کتاب با توقف در گردنه‌های تأثیرگذار تاریخ معاصر ایران ازجمله صفویه، قاجاریه، مشروطه، کودتای منجر به قدرت رسیدن رضاخان، روزگار ملی شدن نفت تا شرایط ایران آستانه پیروزی انقلاب، هرکدام از آنان را یک‌به‌یک مورد کنکاش قرار داده و  تمام سعی خود را می‌کند که به مخاطب بگوید در هرکدام از این روزگار سرنوشت‌ساز، روحانیت در کجای تاریخ ایستاده و به چه‌کاری مشغول بوده است.

مصنف که هم تحصیلات حوزوی دارد و هم تحصیلات دانشگاهی خود را در انگلستان در رشته علوم سیاسی به پایان رسانده نوع روش تحقیق و پژوهش خود را « پوزیتیویسم» یعنی اصالت هر آنچه قابلیت اثبات با حواس دارد اعلام می‌کند بنابراین سعی دارد به حوادث و واقعه‌هایی که در کف میدان قابل‌ردیابی است بپردازد در همین راستا با استخدام نظریه «دال میان‌تهی» ارنستو لاکلائو اهتمام در علمی‌کردن گفته‌های خود دارد، همین امر به جذابیت‌های این کتاب برای خواننده مشتاق سیاست و قدرت افزوده است تا با نگاه جدیدی به حوادث منجر به پیروزی انقلاب اسلامی ایران بنگرد.

درهرصورت در این کتاب مصنف در دالان‌ها تودرتوی تاریخ به دنبال پیدا کردن رد پای روحانیت به‌عنوان یکی از بازیگران قدرت در کنار دیگر بازیگران است و برای این قشر فراز و فرودهایی قائل می‌شود و سعی دارد به‌دور از نگاه ایدئولوژیکی و تعلق‌خاطر داشتن به کسوت طلبگی خود به عینیت به آنچه نقاط قوت و ضعف این قشر بوده بپردازد و از دایره انصاف خارج نشود؛ و با توجه به اینکه کارشناسی ارشد خود را در رشته کتابداری گذرانده با در خدمت‌گرفتن اسناد و مدارک درجه اول در این پژوهش، به مخاطب خود اختیار تام دهد یعنی مخاطب می‌تواند قاضی باشد چیزی را بر خود تحمیل‌شده نیابد.

از نکات دیگر این اثر، مشخص‌کردن نوع نگاه روحانیت با پدیده‌های نوظهور ازجمله مدرنیته، قدرت‌های خارجی مداخله‌کننده در امور داخلی ایران همانند انگلیس و روسیه، آمریکا – به‌عنوان بازیگران مداخله‌کننده در امور ایران – و … است که مؤلف سعی دارد با اسناد و مدارک به تشریح این نکات بپردازد و به این نتیجه برسد که نه‌تنها روحانیت با جلوه‌های مثبت مدرنیته مشکلی نداشتند بلکه از نماد‌های مدرنیته آن زمان همانند تلگراف، صنعت چاپ و … بهره بسیاری هم برده‌اند به‌طوری‌که همین عوامل باعث تقویت شبکه روحانیت در سراسر کشور می‌شود و درنهایت جامعه‌‌ی آسیب‌دیده از جلوه‌های منفی مدرنیته را دین‌گرا می‌کنند.

سمیعی در لابه‌لای کتاب سعی دارد واقع‌گرایانه قلم بزند به‌طوری‌که شجاعانه به اختلافات بین طیف روحانیت هم می‌پردازد و با تقسیم‌بندی‌های مختلف، سعی می‌کند به نکات افتراق آنان مخصوصاً نوع نگاه آنان به حاکمیت و قدرت اشاره کند اما نکته جالب آن است در هیچ دورانی نیست که روحانیت بخواهد بر سر منافع ملت و کشور با قدرت خارجی و طیف‌های مورد حمایت آنان در داخل به اجماع برسد و همیشه حتی آن طیف از روحانیتی که به ورود روحانیت به قدرت و سیاست مخالف بودند در مقابل استعمار به‌هیچ‌وجه کوتاه نیامده و همواره سعی در مخالفت و مقاومت در برابر آنان داشته باشند.

مؤلف کتاب همچنین در سال‌های منتهی به انقلاب هم‌ دست به تقسیم‌بندی‌های سه‌گانه روحانیت می‌زند ولی معتقد است همه‌ی این طیف سه‌گانه علی‌رغم نوع دیدگاه خود، در این نکته که شاه «اسلام‌خواه» نیست به اجماع رسیده بودند و این به آن معنا بود که اگر برخی از این طیف‌ها علناً با شاه مخالفت نمی‌کردند؛ حمایت هم نمی‌کردند این نوع نگاه در طیف‌های مختلف بعد از فوت آیت‌الله بروجردی محرز بوده است.

درهرصورت مصنف یکی از عوامل مهم پیروزی انقلاب اسلامی را در کنار عوامل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی، رهبری امام خمینی(ره) می‌داند و گوشزد می‌کند امام هرچقدر در مقابل زورگویان و گردنکشان جدی و باصلابت است در مقابل مردم خاضع و فروتن می‌باشد و این همان نکته کلیدی بود که مردم را به مقایسه واداشت تا درنهایت مجذوب امام(ره) شوند و در میان نیروهای مختلف مخالف با رژیم شاه، روحانیت از سوی مردم برگزیده شود.

در پایان اظهار این نکته خالی از لطف نیست که هرچند خود نویسنده اذعان دارد به‌هیچ‌وجه قصد نوشتن کتاب تاریخی ندارد و بیشتر به دنبال ارائه یک تحلیل سیاسی از نبرد قدرت در ایران بوده است ولی این کتاب از منظر و دید جدیدی به حوادث تاریخی نگاه کرده که در عین ارائه تحلیل سیاسی مختص به اندیشه‌های سمیعی، حجم زیادی از داده و اطلاعات را در اختیار مخاطب خود قرار می‌دهد.

میثم گوهرپور
دانشجوی دکتری روابط بین‌الملل دانشگاه تهران