علائم و نشانه‌های کم‌خونی بسته به علت کم‌خونی متفاوت است. در برخی از موارد ممکن است هنگام مراجعه‌ی فرد برای بررسی بیماری‌های دیگر، به وجود کم‌خونی پی برده شود.

مهم‌ترین علائم و نشانه‌ها در صورت بروز، ممکن است شامل موارد زیر باشد:

خستگی، ضعف، پوست کم رنگ یا زرد رنگ
ضربان‌های نامنظم قلب، تنگی نفس
سرگیجه، درد قفسه سینه، دست و پای سرد، سردرد.

نکته‌ی مهم در خصوص کم‌خونی آن است که در ابتدا، می‌تواند آن‌قدر خفیف باشد که فرد متوجه آن نشود؛ اما علائم کم‌خونی با شدیدتر شدن آن، تقویت می‌شوند. درصورتی‌که فرد احساس خستگی کند و دلیل آن را نداند، باید به پزشک مراجعه کند. خستگی علاوه بر کم‌خونی دلایل زیادی دارد، بنابراین نباید تصور شود که به محض احساس خستگی مشکل ابتلا به کم‌خونی است.

برخی از افراد هنگام اهدای خون متوجه پایین بودن سطح هموگلوبین خود می‌شوند که این ویژگی نشان‌دهنده کم‌خونی است؛ بنابراین اگر به فردی گفته شود که به دلیل پایین بودن سطح هموگلوبین نمی‌تواند خون اهدا کند، باید به پزشک مراجعه کند.

دلایل ایجاد کم‌خونی

زمانی که خون، به اندازه‌ی کافی گلبول قرمز نداشته باشد کم‌خونی ایجاد می‌شود. از جمله دلایل ایجاد کم‌خونی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد‌:

به اندازه کافی گلبول قرمز در بدن تولید نشود.
از دست دادن خون؛ که منجر به کاهش گلبول‌های قرمز می‌شود.
تخریب گلبول‌های قرمز خون در بدن به دلایل مختلف.

 گلبول‌های قرمز خون چه کاری انجام می‌دهند؟

بدن سه نوع گلبول خون تولید می‌کند: گلبول‌های سفید خون برای مقابله با عفونت و عوامل بیماری‌زا، پلاکت‌ها برای کمک به لخته شدن خون، گلبول‌های قرمز خون برای انتقال اکسیژن به بافت‌های بدن.

سلول‌های قرمز خون حاوی هموگلوبین (پروتئینی غنی از آهن که به خون رنگ قرمز می‌دهد) هستند. هموگلوبین سلول‌های قرمز خون را قادر می‌سازد تا اکسیژن را از ریه‌ها به تمام قسمت‌های بدن و دی‌اکسید کربن را از سایر قسمت‌های بدن به ریه‌ها منتقل کنند. بیشتر سلول‌های خونی، از جمله گلبول‌های قرمز، به طور منظم در مغز استخوان (ماده اسفنجی موجود در حفره‌های بسیاری از استخوان‌های بزرگ) تولید می‌شوند؛ مغز استخوان برای تولید هموگلوبین و سلول‌های قرمز خون به آهن، ویتامین B۱۲، فولات و سایر مواد مغذی موجود در غذاها نیاز دارد.

علل کم‌خونی

انواع مختلف کم خونی دلایل مختلفی دارند که عبارتند از:

کم خونی فقر آهن: این نوع شایع‌ترین نوع کم‌خونی است که در اثر کمبود آهن ایجاد می‌شود. مغز استخوان برای ساختن هموگلوبین به آهن نیاز دارد. بدون آهن کافی، بدن نمی‌تواند هموگلوبین کافی برای گلبول‌های قرمز تولید کند. بدون مکمل آهن، این نوع کم‌خونی در بسیاری از زنان باردار رخ می‌دهد؛ همچنین به دلیل از دست دادن خون، مانند خونریزی شدید قاعدگی، زخم، سرطان و استفاده منظم از برخی از داروهای مسکن بدون نسخه، به خصوص آسپرین که می‌تواند باعث التهاب جداره معده و در نتیجه از دست دادن خون شود، ایجاد می‌شود.

کم‌خونی کمبود ویتامین: علاوه بر آهن، بدن به فولات و ویتامین B-۱۲ نیاز دارد تا سلول‌های قرمز خون را به میزان کافی تولید کند. رژیم غذایی فاقد این مواد و سایر مواد مغذی اصلی می‌تواند باعث کاهش تولید گلبول‌های قرمز شود. همچنین، برخی از افرادی که به میزان کافی B۱۲ مصرف می‌کنند اما قادر به جذب آن نیستند، به نوعی از کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین به نام کم‌خونی پرنشیوز مبتلا می‌شوند.

کم‌خونی بیماری مزمن: برخی از بیماری‌ها مانند ایدز، آرتریت روماتوئید، بیماری‌های کلیوی، بیماری کرون و سایر بیماری‌های التهابی حاد یا مزمن می‌توانند در تولید گلبول های قرمز خون تداخل ایجاد کنند.

کم‌خونی آپلاستیک: این کم‌خونی نادر و تهدید کننده زندگی زمانی اتفاق می‌افتد که مغز استخوان به اندازه کافی گلبول قرمز تولید نکند دلایل ایجاد این کم‌خونی شامل عفونت‌ها، داروهای خاص، بیماری‌های خود ایمنی و قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی است.

کم‌خونی همراه با بیماری مغز استخوان: انواع بیماری‌ها مانند سرطان خون و میلوفیبروز می‌توانند با تأثیر بر تولید خون در مغز استخوان باعث کم‌خونی شوند. اثرات این نوع سرطان و اختلالات شبه سرطان از خفیف تا حالات تهدید کننده‌ی زندگی متفاوت است.

کم‌خونی همولیتیک: این گروه از کم‌خونی‌ها زمانی ایجاد می‌شوند که گلبول‌های قرمز سریع‌تر از حد معمول تخریب شوند. برخی بیماری‌های خونی تخریب گلبول‌های قرمز خون را افزایش می‌دهند این نوع کم‌خونی ممکن است ارثی باشد.

کم‌خونی سلول داسی شکل: این بیماری ارثی، نوعی کم‌خونی همولیتیک است. علت آن نوعی نقص در هموگلوبین است که در آن سلول‌های قرمز خون به  شکل غیرطبیعی هلال(داس) درمی‌آیند. این گلبول‌های نامنظم خون، سریع‌تر از موعد از بین می‌روند و در نتیجه کمبود مزمن گلبول‌های قرمز ایجاد می‌شود.

عوامل خطر

این عوامل شما را در معرض افزایش خطر کم‌خونی قرار می‌دهد: رژیم غذایی فاقد ویتامین‌ها و مواد معدنی خاص، رژیم غذایی که به طور مداوم فاقد آهن، ویتامین B۱۲ و فولات باشد، خطر کم‌خونی را افزایش می‌دهد.

اختلالات روده‌ای:  داشتن یک اختلال روده‌ای که بر جذب مواد مغذی در روده کوچک تأثیر می‌گذارد مانند بیماری کرون و بیماری سلیاک شما را در معرض خطر کم‌خونی قرار می‌دهد.

قاعدگی: به طور کلی، زنانی که یائسه نشده‌اند بیش‌تر از مردان و زنان یائسه در معرض خطر کم‌خونی فقر آهن هستند. قاعدگی باعث از بین رفتن گلبول‌های قرمز خون می‌شود.

بارداری: باردارانی که از مولتی ویتامین همراه با اسیدفولیک و آهن استفاده نمی‌کنند، در معرض خطر کم‌خونی قرار دارند.

شرایط مزمن: اگر فرد به سرطان، نارسایی کلیه، دیابت یا بیماری مزمن دیگری مبتلا باشد، ممکن است در معرض کم‌خونی بیماری مزمن باشد. این شرایط می‌تواند منجر به کمبود گلبول‌های قرمز خون شود. از دست دادن خون، آهسته و مزمن، از زخم یا منبع دیگر در بدن می‌تواند ذخیره آهن بدن را تخلیه کند و منجر به کم‌خونی فقر آهن شود.

سابقه خانوادگی: اگر خانواده‌ی فردی سابقه‌ی کم‌خونی ارثی مانند کم‌خونی سلول داسی شکل داشته باشد، ممکن است آن فرد هم در معرض خطر ابتلا به این بیماری باشد.

عوامل دیگر مانند: سابقه‌ی برخی از عفونت‌ها، بیماری‌های خون و اختلالات خود ایمنی خطر ابتلا به کم‌خونی را افزایش می‌دهند. اعتیاد به الکل، قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی و استفاده از برخی داروها می‌تواند بر تولید گلبول‌های قرمز تأثیر بگذارد و منجر به کم خونی شود.

سن: افراد بالای ۶۵ سال در معرض خطر کم‌خونی هستند.

عوارض: اگر کم‌خونی درمان نشود، می‌تواند خستگی شدید را ایجاد کند، کم‌خونی شدید می‌تواند آنقدر فرد را خسته کند که نتواند کارهای روزمره را انجام دهد.

درمان سریع کم‌خونی

برای درمان کم‌خونی می‌توان از داروهای شیمیایی استفاده کرد که ویتامین‌ها و مواد معدنی مورد نیاز بدن را تامین نموده و در نتیجه سبب تحریک خون‌سازی شوند. از داروهایی که برای درمان سریع کم‌خونی استفاده می‌شوند، می‌توان به اسید فولیک، آهن فیفول و فروس سولفات اشاره کرد. برخی از افراد ممکن است دچار کم‌خونی فقر آهن شدید باشند و به همین دلیل برای درمان سریع کم‌خونی آن‌ها، از تزریق درون رگی آهن استفاده می‌کنند تا جذب آن افزایش پیدا کرده و سریع‌تر درمان صورت بگیرد.

اصلاح برنامه غذایی هفتگی برای افرادی که دارای کم‌خونی هستند نخستین گام برای درمان محسوب می‌شود. آنمی یا کم‌خونی نیازمند رژیم غذایی می‌باشد که در آن غذاهایی سرشار از آهن و سایر ویتامین‌های ضروری وجود داشته باشد تا به تولید گلبول‌های قرمز و هموگلوبین کمک کند. همچنین مواد غذایی که کمک می‌کنند تا آهن بیشتر در بدن جذب شوند باید در رژیم غذایی قرار بگیرد.

دو نوع آهن در مواد غذایی وجود دارد که عبارتند از:

 آهنی که در گوشت و پروتئین ها مثل غذا های دریایی، گوشت پرندگان و گوشت قرمز وجود دارد و آهنی که در منابع غذایی گیاهی موجود است.

البته باید بدانید که آهن گیاهی که از سبزیجات و سایر پروتئین‌های گیاهی به بدن وارد می‌شود به خوبی قابل‌جذب نیست. از این رو تأمین آهن برای ما به این روش فاقد ارزش است.

سبزیجات برگ‌دار: سبزیجات برگدار منابع خوبی از آهن می‌باشند که به درمان سریع کم‌خونی شدید تا حدودی کمک خواهند کرد. اگر در رژیم غذایی، به مقدار کافی اسید فولیک وجود نداشته باشد نوعی از کم‌خونی به اسم «کم‌خونی فولیک اسید» در فرد رخ می‌دهد. مرکبات، حبوبات و غلات جزء مواد غذایی محسوب می‌شوند که می‌تواند به حد مناسبی برای دریافت فولیک اسید در برنامه غذایی مؤثر باشد. از بعضی سبزیجات مثل اسفناج علاوه بر این که حاوی مقادیر بسیار زیادی از فولیک اسید است دارای اگزالات هم می‌باشند که در رقابت با آهن است و می‌تواند تأثیر آهن را در بدن کاهش دهد.

برخلاف اگزالات، ویتامین سی باعث می شود تا آهن بهتر جذب بدن شود. مرکباتی مثل فلفل دلمه‌ای، توت فرنگی و لیمو ترش جزء منابعی هستند که باعث جذب بهتر آهن در خون می‌شود.

گوشت قرمز و گوشت قرن دگان: گوشت قرمز مثل گوشت گوساله و گوسفند و همچنین گوشت سفید مثل ماهی و مرغ هر دو جزء منابع غذایی هستند که برای کم‌خونی مفید است؛ با این وجود در گوشت قرمز مقادیر زیادی آهن وجود دارد. بنابراین استفاده از گوشت قرمز به همراه سبزیجات و حبوبات یا میوه‌هایی که سرشار از ویتامین C هستند(مثل لیمو ترش) کمک خواهد کرد تا آهن در بدن بهتر جذب شود. علاوه بر این تخم انواع پرندگان هم منبع خوبی برای آهن شناخته می‌شود.

جگر: جگر یکی از منابع غنی برای دریافت آهن و درمان خانگی کم‌خونی است. از آنجایی که جگر محلی برای متابولیزه کردن سموم و داروها می‌باشد باید حتماً در خوردن و مصرفش احتیاط به‌خرج دهید.

غذاهای دریایی: میگو  و بسیاری از انواع ماهی دارای مقدار قابل توجهی از آهن هستند. بنابراین مصرف غذاهای دریایی می‌تواند به شما در کنترل کم‌خونی و درمان آن مؤثر واقع شود.

حبوبات هم جزء مواد غذایی شگفت‌انگیز برای درمان کم‌خونی مخصوصا در افراد گیاه‌خوار هستند: 

لوبیا قرمز، سویا، لوبیا چشم بلبلی

لوبیا چیتی، نخود، لوبیا سیاه

لوبیا لیما (لوبیا عروس)، آجیل.

به طور کلی مغزها نقش بسیار مهمی در تأمین نیاز بدن به انواع مواد معدنی و نظیر آهن و فولیک اسید را برعهده دارند.