به گزارش ۸دی، «برجام» یا توافق جامع هسته‌ای نتیجه حاصل شده از دو سال مذاکره با ۵+۱ است و در نتیجه بررسی آن برای ارزیابی مفید بودن یا نبودن مذاکره راه‌گشاست. همه می‌دانند که این مذاکره بر مبنای بی‌اعتمادی صورت گرفته است. بر این بی‌اعتمادی هم از سوی طرف ایرانی بارها تاکید شده و هم طرف آمریکایی بارها بر این بی‌اعتمادی تاکید کرده‌ است.

به گزارش رجا نیوز  به طور طبیعی در توافقی که بر مبنای بی‌اعتمادی به طرف مقابل باشد، گام‌های اجرایی به گونه‌ای تنظیم خواهد شد که متناظر باشد تا در صورت بد عهدی هر یک از طرفین، طرف دیگر ضرر نکند. این اصل که بر مذاکرات ایران و ۵+۱ حاکم بوده است، باید در نتیجه نهایی نیز مشاهده شود. رهبر انقلاب نیز در دیدار کارگزاران نظام که در ۴ تیرماه امسال برگزار شد همین مساله را مورد تاکید قرار دادند و فرمودند: «یک نکته‌ی اساسی دیگر اینکه لغو تحریمها منوط به اجرای تعهّدات ایران نیست؛ نمیشود بگویند: شما رآکتور آب سنگین اراک را خراب بکنید، سانتریفیوژها را به این تعداد کاهش بدهید، این کارها را بکنید، آن کارها بکنید، بعد که کردید، بعد آن‌وقت آژانس بیاید شهادت بدهد، گواهی کند که شما راست میگویید و این کارها را انجام داده‌اید، بعد ما تحریمها را برداریم! نه، این را ما مطلقاً قبول نداریم؛ لغو تحریمها منوط به اجرای تعهّداتی که ایران میکند نیست.» با بررسی صحبت‌های رهبر انقلاب مشخص می‌شود که ایشان همزمانی مطلوب را در لغو یکجای تحریم‌های مالی، اقتصادی و بانکی در روز امضای توافق و قبل از شروع اجرایی شدن تعهدات ایران می‌دانند. ریشه این تاکیدات نیز در بی‌اعتمادی ایشان به آمریکاست.

اما بررسی دقیق متن برجام نشان دهنده آن است که اصل بی‌اعتمادی رعایت نشده است. برای بررسی این مهم ابتدا تعهدات ایران و زمان اجرایی شدن آنها و سپس تعهدات آمریکا، اروپا و سازمان ملل و زمان اجرایی شدن آنها را بررسی خواهیم کرد.

اقدامات عملی ایران و راستی آزمایی آژانس پیش‌شرط روز اجرا

توافق‌نامه در ضمیمه پنجم خود و در بند ۱۴ روز اجرا را تعریف کرده است (ص ۱۰۴ قطعنامه). بر اساس این بند روز اجرا عبارت است از روزی که:

«روز اجرا» متعاقب اجرای اقدامات مرتبط هسته‌ای ایران مندرج در بند ۱۵ زیر و به نحو راستی آزمایی شده توسط آژانس و همزمان با اتخاذ اقدامات مندرج در بندهای ۱۶ و ۱۷ زیر توسط گروه ۱+۵ و وقوع اقدامات مندرج در بند ۱۸ زیر در سطح سازمان ملل متحد طبق قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد خواهد بود.»

هرچند تعهدات طرفین در یک پاراگراف آمده است اما به معنی همزمانی آنها نیست. ایران باید اقدامات بیان شده در بند ۱۵ ضمیمه پنجم را انجام دهد به طوریکه آژانس آنها را راستی‌آزمایی کند. بعد از اعلام آژانس است که آمریکا، اتحادیه اروپا و شورای امنیت سازمان ملل به برداشتن تحریم‌های خود مبادرت می‌کنند. به عبارت ساده‌تر ایران باید تعهدات خود را انجام دهد و بعد از آن است که طرف دیگر به تعهدات خود عمل می‌کند.

نکته دیگر که اهمیت دارد این است که برای روز اجرا هیچ قید زمانی در نظر گرفته نشده است و تنها منوط به راستی آزمایی آژانس از اقدامات ایران است. در نتیجه تحقق این روز می‌تواند تا سال‌ها ادامه یابد.

برخی از اقداماتی که ایران باید انجام دهد به شرح زیر است:

–        خارج کردن قلب راکتور اراک و پرکردن منافذ آن با بتن به طوریکه آژانس بتواند عدم قابل استفاده بودن آن در آینده را راستی آزمایی کند.(بند سوم از ضمیمه اول برجام، ص ۲۱ قطعنامه)

–        عدم تولید و یا آزمایش پالت‌های سوخت اورانیوم طبیعی که قابل مصرف در راکتور اصلی اراک باشد. (بند ۱۰ ضمیمه اول، ص۲۲ قطعنامه)

–        صادرات مازاد تولید آب سنگین (بند ۱۴ و ۱۵ ضمیمه اول، ص ۲۳ قطعنامه)

–        کاهش تعداد سانتریفیوژها نسل اول به ۵۰۶۰ در نظنز برای ده سال و بعد از آن از رده خارج کردن آنها و جمع‌آوری ماشین‌ها و زیرساخت‌های اضافه.

–        کاهش درصد غنی‌سازی به ۳.۶۷ برای ۱۵ سال

–        جمع آوری ماشین‌ها و زیرساخت‌های اضافه و نگهداری در سالن ب نظنز.

–        محدود شدن تحقیقات با گاز اورانیوم بر روی سانتریفیوژهای نسل ۴ ،۵، ۶ و ۸.

–        جمع کردن سانتریفیوژهای نسل دو و چهار که در حال غنی‌سازی اورانیوم هستند.

–        محدود شدن تحقیق و توسعه برای ۸.۵ سال بر روی تک ماشین نسل ۶ و ۸

–        محدود شدن تحقیقات بر روی ماشین‌ها با گاز اورانیوم در نطنز

–        محدود کردن فعالیت ماشین‌ها در فردو به ۱۰۴۴ ماشین نسل اول برای ۱۵ سال که با آنها غنی‌سازی صورت نخواهد گرفت و جمع آوری ماشین‌ها و زیرساخت‌های اضافی.

–        تکمیل مدالیته برای ایجاد دسترسی برای آژانس در راستای شفافیت سازی‌های مشخص شده در توافق

–        اعلام اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی و بند ۳.۱

–        اجازه بازرسی به آژانس به صورت مداوم از خط تولید روتور و بلوز

اقدامات فوق را باید ایران انجام دهد و بعد از آن آژانس آنها را راستی آزمایی کرده و گزارش خود را منتشر خواهد کرد. این گزارش بر اساس بند ۵ قطعنامه ۲۲۳۱ بوده و در آن آژانس راستی ازمایی اقدامات ایران را ابراز می کند. پس از این گزارش است که تحریم‌های آمریکا، اتحادیه اروپا و شورای امنیت برداشته خواهند شد.

تعهدات آمریکا، اتحادیه اروپا و شورای امنیت

–        آمریکا، اتحادیه اروپا و شورای امنیت متعهد شده‌اند که تصمیمات برداشتن تحریم‌ها را تا قبل از روز اجرا اخذ کنند اما اجرایی شدن آنها به گزارش آژانس منوط شده است. یعنی این تصمیم مشروط بوده و در صورت عدم تحقق شرط آن (فرارسیدن روز اجرا) اثری نخواهد داشت.

–        اروپا بعد از رضایت آژانس از اقدامات ایران دستور اجرایی ۲۶۷/۲۰۱۲ (Council Regulation (EU) No ۲۶۷/۲۰۱۲) را خاتمه می‌دهد و بندهای مربوطه از قانون تحریمی ۲۰۱۰ (Council Decision ۲۰۱۰/۴۱۳/CFSP) را تعلیق می‌کند. این تعلیق شامل تحریم‌های بانکی، نفتی، بیمه‌ای و … می‌شود. این تعهدات شامل تحریم سوئیفت نخواهد بود.

–        اروپا افراد مشخص شده در پیوست یک از ضمیمه دوم را از لیست تحریمی خود به منظور آزاد شدن دارایی‌های بلوکه شده و رفع منع صدور ویزا خارج خواهد کرد که بیشتر بانک‌های عامل به غیر از سپه، صادرات، انصار و مهر در آن لیست حضور دارند..

–        آمریکا بعد از اعلام رضایت آژانس، به توقف موقت اجرای تحریم می‌پردازد. این توقف موقت شامل حال تحریم‌های ثانویه شده و تحریم‌های اولیه پابرجا خواهد ماند و رئیس جمهور آمریکا بر اساس اختیارات خود که تحت عنوان (waivers) شناخته می‌شود، تحریم‌ها را موقتا متوقف می‌کند. تحریم‌های ثانویه در حوزه بانکی، اقتصادی و نفتی است. هرچند دولت آمریکا متحد به بازشدن مسیر دسترسی به پول نفت نشده است.

جمع‌بندی

گام‌های اجرایی توافق جامع یا همان «برجام» به صورت متوازن تنظیم نشده است. ایران تمامی تعهدات خود که شامل اقدامات اجرایی است و برخی از آنها بازگشت ناپذیر است، را انجام می‌دهد و تنها اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی و بند ۳.۱  را برای روز اجرا نگه داشته است (البته به دلیل تکرار شدن این تعهد ایران هم در روز توافق و در روز اجرا به نظر می‌رسد ابهام داشته باشد)، اما طرف مقابل تنها تصمیم برداشته شدن تحریم‌ها را انشا می‌کند و عملیاتی شدن این تصمیمات به بعد از گزارش راستی آزمایی آژانس موکول شده است. این نوع توافق نافی اصل بی‌اعتمادی بوده و به صورت یکطرفه طراحی شده است.

این نوع طراحی دو ایراد اساسی دارد:

اول اینکه با توجه به سابقه بی‌عدالتی و بی صداقتی آژانس، نسبت به ایران؛ امکان دارد گزارش راستی آزمایی آژانس بلافاصله بعد از انجام تعهدات عملی ایران منتشر نشود و یا آژانس اعلام رضایت کامل خود را بیان ندارد. در نتیجه فرارسیدن روز اجرا به تاخیر بیافتد.

دوم اینکه امکان دارد طرف‌های توافق به تعهدات خود عمل نکرده و در نتیجه ایران به طور جدی از توافق متضرر شود. همانطور که گفته شد برخی از اقدامات ایران بازگشت ناپذیر بوده و هزینه‌های فراوانی از نظر اقتصادی و فنی برای ایران در پی خواهد داشت.