به گزارش ۸دی، از زمانیکه کاشف السلطنه کشت چای را در لاهیجان رواج داد؛ تولید این محصول فراز و فرود زیادی به خود دیده و روزهای اوج تولید چای ایرانی زمانی بود که تکنولوژی های پیشرفته، جایگزین دستگاه های چای خشک کنی سنتی شد و با این جایگزینی هم زمین های بیشتری زیر کشت چای رفت و هم فراوری چای گسترده تر شد.

اگرچه طی سال های متمادی بی توجهی به صنعت چای باعث شده که تعدادی از باغات و کارخانجات از چرخه این صنعت جدا شوند و برخی نیز دچار کارکردهای عجیب و غریب از جمله تبدیل به باغ های عروس شوند اما هنوز هم کارخانجاتی هستند که در شهرهایی مانند املش، لاهیجان و تنکابن از سال های دور به فعالیت خود ادامه می دهند اما با این همه، حتی یک کارخانه چای در لاهیجان به عنوان خاستگاه چای ایران ثبت میراثی نشده تا به نمادی برای این صنعت پرفراز و فرود تبدیل شود.

سرنوشت کارخانه های بزرگ چای در گیلان

اولین کارخانه چای ایران، «کارخانه چای کشاورزی» بود که بعدها به نام فجر تغییر نام داد و چند سال پیش این کارخانه دولتی به مالک خصوصی فروخته و در نهایت به ویرانه ای تبدیل شد.

هوخ تیف نیز نام دومین کارخانه ای بود که توسط یک شرکت آلمانی در دامنه کوه لاهیجان ساخته شد و بعدها به نام شهید اسلامی تغییر نام داد.

این کارخانه با معماری منحصر به فرد خود، که در نمای ساختمان به صورت سه طبقه و از پشت ساختمان دو طبقه به نظر می رسد، هرچند در بهسازی های انجام شده گچ بری های نفیس طاق های داخلی را از دست داد ولی خوشبختانه سال گذشته به عنوان مرکز تحقیقات چای ایران تغییر کاربری یافت.

اما سومین و بزرگترین کارخانه چای ایران که به دست نخست وزیر وقت ایران – قوام السلطنه- در بازکیاگوراب لاهیجان ساخته شد، کارخانه ای چهار طبقه با متعلقات اطرافش بود که پس از مرگ قوام، سرنوشت تلخی پیدا کرد.

قوام السلطنه به جز احداث سومین و بزرگترین کارخانه لاهیجان یعنی «کارخانه چای نو»، بیمارستان سیدالشهدای لاهیجان، مدرسه و حمام نور و شهرکی برای کارگران کارخانه نیز احداث کرد.

هومن یوسفدهی یکی از مورخان گیلانی در این باره به خبرنگار مهر می گوید: قوام السلطنه  مرد متولی بود که به خرید ملک در گیلان علاقه زیادی داشت و مالک رودبنه و بازکیاگوراب لاهیجان بود.

روایت تنها شاهد زنده از فعالیت کارخانه چای قوام

هرچند بنای کارخانه چای قوام نیمه جان است اما، خوشبختانه هنوز یک راوی زنده از فعالیت کارخانه قوام در لاهیجان حضور دارد و روایت های شنیدنی از این کارخانه دارد.

محمود کیانوش قویم ۹۳ ساله،  یک سال پس از تاسیس «چای نو» به عنوان حسابدار وارد کارخانه قوام می شود. وی که پیش از استخدام در کارخانه قوام در  «هوخ تیف» کار می کرد، از چگونگی آموزش چایکاری و چایسازی زیر نظر دو هندی که در هوخ تیف بودند به خبرنگار مهر می گوید: سال ۱۳۱۹ کارخانه نو افتتاح شد و من یک سال بعد همراه علی خان نیری از هوخ تیف به کارخانه قوام رفتیم. کارخانه نو سومین و بزرگترین کارخانه چای خشک کنی گیلان بود و قوام ابتدا ۲۴هکتار از مزارع سالار خان موید را خرید و بعدها به ۷۲ هکتار افزایش داد.

وی می افزاید: کارخانه حدود ۴۰ کارگر دائمی مرد داشت و در فصل کار ۷۰۰ کارگر زن از آستانه اشرفیه، پینجاه، بازکیاگوراب و نیاکو برای کار به کارخانه می آمدند.

کیانوش از زمان رونق کارخانه در زمان حضور قوام و بازدید مسئولان رده بالای کشوری از کارخانه نو نیز خاطراتی در ذهن دارد و ادامه می دهد: این کارخانه برگ سبز چای املش، رودسر، واجارگاه و لنگرود را هم خریداری و فراوری می کرد و من مسئول پرداخت پول به چایکاران بودم و در زمان تحویل برگ چای، پول چایکاران همان روز پرداخت می شد.

وی خاطرنشان می کند: سال ۱۳۳۳ از کارخانه استعفا دادم و یک سال بعد قوام السلطنه پیمانه عمرش بسر رسید و پسر هفت ساله قوام توان اداره کارخانه را ندشت و کارخانه توسط پسر پیشکار قوام یعنی «اسماعیل چاردهی» اداره می شد.

سرنوشت نامعلوم بزرگترین کارخانه چای لاهیجان

اما داستان بزرگترین کارخانه چای لاهیجان به همینجا ختم نمی شود و ساختمان کارخانه چای نو پس از کش و قوس های فراوان و واگذاری های متعدد به اشخاص حقوقی و ارگان ها و ۱۲ سال متروک بودن، حالا به یک شخص حقیقی فروخته شده است.

اگرچه هنوز مشخص نیست که مالک جدید چه تغییری در کاربری این کارخانه را در ذهن دارد اما بازدیدهای خبرنگار مهر از این کارخانه نشان می دهد که بخش هایی از آن از جمله انبار به تازگی تخریب شده و دستگاه های آلمانی چای خشک کنی از محل اصلی خارج شده اند.

برای حفظ چنین میراثی به سراغ رئیس سازمان چای کشور رفتیم. اگرچه پس از رکود چندین ساله حوزه چای، احیای سازمان چای سبب شده که تا حدودی امیدها به چایکاران و کارخانه داران چای بازگردد اما از نظر محمدولی روزبهان، بودجه سازمان چای تنها کفاف خرید برگ سبز چای را می دهد نه خرید کارخانه هایی که سهمی بزرگ در تشکیل و حفظ این صنعت را طی سالیان سال بر عهده داشته اند.

رئیس سازمان چای به خبرنگار مهر  اظهار می کند: با اینکه طی سه سال گذشته رقم های بسیار خوبی از سوی دولت برای خرید برگ سبز چای به سازمان تعلق گرفت که گاهی شگفت آور بوده اما بودجه دیگری برای حوزه های مرتبط با حوزه چای از جمله خرید کارخانجاتی که میراث این صنعت در گیلان یا مازندران شناخته می شوند، در اختیار سازمان چای نیست.

وی می افزاید: در بسیاری از کشورها از جمله چین، کارخانجات قدیمی و سنتی چای خشک کنی از جاذبه های گردشگری محسوب می شود اما مطمئنا رسیدگی به کارخانه ای که از عقبه تاریخی برخوردار بوده و قرار است به یک جاذبه گردشگری تبدیل شود نیازمند بودجه لازم و از سوی دیگر برخورداری از ویژگی هایی است که البته در برخی از کارخانجات چای گیلان به خوبی مشهود است.

روزبهان این ویژگی ها را وجود باغات چای در اطراف کارخانه می داند که برای گردشگران زیبایی و ملموس بودن را القا می کند و می گوید: با وجود عقبه تاریخی کارخانه تاسیس شده توسط قوام، این آمادگی در سازمان از لحاظ بودجه وجود ندارد که بتوانیم کارخانه را خریداری و آن را تبدیل به جاذبه ای گردشگری کنیم.

اگرچه از سوی رئیس سازمان چای کشور، چند کارخانه قدیمی دیگر نیز برای ثبت میراثی پیشنهاد می شود اما نهایتا با وجود استقبال وی از ثبت کارخانه قوام و تبدیل آن به جاذبه گردشگری صنعت چای لاهیجان، به نظر می رسد از توان این سازمان برای خریداری این کارخانه باید ناامید شد.

از سوی دیگر، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گیلان با استقبال از ثبت میراثی کارخانه قوام در این باره به خبرنگار مهر می گوید: دو کارخانه دیگر به لحاظ عقبه تاریخی و نقشی که در شکل گیری هویت صنعت چای در لاهیجان داشته اند برای ثبت در فهرست میراث ملی کشور در دست بررسی کارشناسان است.

رضا علیزاده می افزاید: با وجود عقبه تاریخی کارخانه متعلق به قوام السلطنه، اداره کل میراث فرهنگی گیلان آمادگی دارد که نسبت به ثبت این کارخانه اقدام کند اما مطمئنا نیاز به کارشناسی بیشتر و همینطور استناد به اسنادی است که هویت کارخانه را تائید می کند.

هرچند رسیدن به ثبت میراثی کارخانه قوام رویایی دور از دسترس به نظر می آید اما نمی توان از تاثیر آن در صنعت چای کشور چشم پوشی کرد و برای حراست از این میراث باید هم اکنون و با عزمی جدی چاره اندیشی کرد.

انتهای پیام/