به گزارش هشت دی نیوز ،

عوامل تربیت با تأکید بر دیدگاه هاى امام خمینى
چار چیز است که در سنگ اگر جمع شود
لعل و یاقوت شود سنگ بدان خارایى
پاکى طینت و اصل گهر و استعداد
تربیت کردن مهر از فلک مینایى
در من این هر سه صفت است کنون مى باید
تربیت از تو که خورشید جهان آرایى
در تعریف عامل تربیت، هر پدیده اى را که بر روند و رشد و بالندگى آدمى اثرگذارد باشد، اصطلاحا عامل تربیت مى نامیم، با این ملاحظه، طیف وسیعى ازعوامل تربیت را پیش روى خواهیم داشت. در این میان برخى از آن هاعامل اصلى (اساسى ) و پاره اى دیگر، عامل فرعى (جنبى ) هستند.
یکى از متفکران تربیتى به نام فردریک مایر در تبیین عوامل مؤ ثر در حل مسایل انسانى مى نویسند:
سه روش عمده براى حل مشکلات جهانى وجود دارد، نخست تغییر ناگهانى اوضاع اجتماعى، یعنى انقلاب، دومین وسیله اى که ممکن است براى حل مشکلات جهانى بدان متوسل شویم، جنگ است. هراکلیتوس در یونان اظهار مى کند که جنگ پدر همه چیز است و بذر ترقى را خلق مى کند. هگل معتقد است که جنگ سرنوشت عالم را تعیین مى کند. نیچه هم گفته است که جنگ عصاره تمدن است ولى امروز ما مى دانیم که یک تصادم بزرگ، متمضمن پایان تمدن است. شق سوم، تربیت است. تربیت به آرامى و به صورت سیر تکاملى مؤ ثر مى افتد(۱۳۰).
در جهان بینى اسلامى، پدیده هاى اثر گذار بر جریان تربیت اعم ازعوامل بزرگ وکوچک با دقت مورد بررسى و ارزیابى واقع مى شود و هیچ عاملى به بهانه محدودیت یا کم تأثیر بودن، مورد غفلت قرار نمى گیرد.

اینک برخى ازعوامل تربیت را مورد بحث قرار مى دهیم.
الف – محیط تکوینى 
منشاء و مبدأ تربیت را در حقیقت باید در مرحله قبل از تولد جستجو کرد. این مرحله از دیدگاه شارع مقدس اسلام، اهمیت ویژه اى دارد و به همین جهت حضرت امام جعفر صادق (ع ) توصیه مى کنند که:
هنگام انتخاب همسر، بنگر که شخصیت خویش را به دست چه کسى مى سپارى و چه کسى را در ما یملک خویش شریک مى کنى و بر اعتقادات دینى و رازهاى نهانیت چه کسى آگاه خواهد شد(۱۳۱).
امام خمینى (س) نیز در خصوص اهمیت این مرحله مى فرمایند:

اسلام، قبل از اینکه ازدواج بکنى، نقشه آن بچه اى را که شما مى خواهید بعد از ازدواج آن بچه را تولید کنید، نقشه را قبل از ازدواج در شما ریخته است، چه جور زنى انتخاب کن، چه جور مردى انتخاب کن. براى این است که این انسان مثل یک نباتى مى ماند که باید رشد بکند. انسان هم یک همچو موجودى است ازقبل از اینکه کشت شود، زمینش را ملاحظه مى کند که این زمین چه جور زمینى باید باشد، آنکسى که مى خواهد کشت کند چه جور باید باشد، بعد از اینکه ازدواج واقع شد، زمان تلقیح چه جور باید باشد، همه ابعاد را مى خواهد درست کند(۱۳۲).
نتیجه‌اى که مى گیریم این است که اولین گام در تربیت فرزند، انتخاب همسرى شایسته و صالح است، زیرا ازیک سوى، صفات خاصى از او به فرزند از راه وراثت منتقل می شود و از سوى دیگر، مادر ایجاد کننده محیط تربیتى ویژه اى است که امکان فراگیرى همه جانبه‌اى را براى فرزند فراهم مى کند. فراگیرى جامعى که عادات ،مهارتها، رفتارها و بینش هاى نوین را شامل مى شود.
ب – محیط خانوادگى 
روش رسول اکرم (ص) در خانواده این بود که هر روز صبح، دست محبت به سرفرزندان خود مى کشید(۱۳۳).
محیط خانواده همچون سرزمین حاصل‌خیزى است که فرزندان همچون گلهاى شادابى در آن مى رویند. تأثیر عامل خانواده تا آنجاست که برخى از اندیشه وران، سعادت یا شقاوت فرزند را به نوع خانواده مربوط مى دانند درتحلیل جایگاه این عوامل، مادر نقش ‍ اول را داراست.
مادر از دو جهت حایز نقش ویژه اى در تربیت فرزند است، ابتدا اینکه کودک مهمترین سالهاى تکوین شخصیت را در محیط انس و الفت با او مى گذراند و این سالها، فرصت کم نظیرى براى اکتساب عادات، صفات و سایر ویژگیهاى رفتارى از مادر است. از جهت دیگر، مادران به لحاظ عواطف سرشار و خالصانه خود، پناهگاه مطمئنى براى کودک هستند و فرزند (دختر یا پسر) هر زمانى که احساس ناامنى مى کند، ابتدا به مادر پناه مى برد و امنیت مورد نظر خود را در آغوش وى جستجو مى کند.
از همین روى، در تکریم جایگاه مادرى، سخنى از رسول اکرم (ص ) نقل شده است که فرمودند:
مادر خود، مادر خود، مادر خود را رعایت کن، سپس پدر خود را و پس از آن کسانى را که به تو نزدیکترند(۱۳۴).
یا تعبیر ارزنده حضرت فاطمه زهرا (س ) است که فرمودند:
در خدمت مادر باش که بهشت زیرا پاى مادران است (۱۳۵).
امام خمینى در تبیین نقش مادر به عنوان یک عامل تربیتى فرمودند:
در دامن مادر، بچه ها بهتر تربیت مى شوند تا در پیش استادان، علاقه اى که بچبه مادر دارد، به هیچ کس ندارد و آن چیزى که در بچگى از مادر مى شنود در قلبش نقش مى بندد و تا آخر همراهش ‍ است. مادرها باید توجه به این معنى کنند که بچه ها را خوب تربیت کنند، پاک تربیت کنند. دامنهایشان یک مدرسه عملى و ایمانى است و از کسى دیگرساخته نیست. آن قدرى که بچه از مادر چیز مى شنود، از پدر نمى شنود، آن قدرى که اخلاق مادر به بچه کوچک نورس تأثیر دارد و به او منتقل مى شود، از دیگران عملى نیست (۱۳۶).
رویکرد ایشان در خصوص نقش مادر به مثابه یک نجات دهنده امت است و مى فرماید:

مادرها مبداء خیرات هستند و اگر خداى نخواسته مادرانى باشند که بچه ها را بدتربیت کنند، مبداء شرند، یک مادر ممکن است یک بچه را خوب تربیت کند و آن بچه یک امت را نجات بدهد و ممکن است بد تربیت کند و آن بچه موجب هلاکت یک امت بشود(۱۳۷).
و در مقایسه جایگاه و منزلت مادر با دیگر عوامل تربیتى مى فرمایند:

شما خانمها شرف مادرى دارید که دراین شرف از مردها جلو هستید و مسؤ ولیت تربیت بچه را در دامن خودتان دارید، اول مدرسه اى که دارد، دامن مادر است. مادر خوب بچه خوب تربیت مى کند (۱۳۸).
ایشان زمان مناسب را براى تربیت کودک، دوران نوزادى او مى دانند و مى فرمایند:

شما (مادران این مسئولیت بزرگ را دارید. باید بچه هاى خودتان را که نوزاد هستند و نفوسشان زود (مطالب) راقبول مى کند، تربیت را زود قبول مى کند، خوب و بد را زود قبول مى کند، شما در اول که این بچه ها در دامن شما بزرگ مى شوند مسئول افعال و اعمال آن ها هستید، همانطورى که اگر یک بچه خوب تربیت کنید، ممکن است که سعادت یک ملت را همان یک بچه تأمین کند، اگر یک بچه بد هم خداى نخواسته در دامن شما بزرگ شود…. گمان نکنید که یک بچه است، یک بچه گاهى وقتها در جامعه وقتى که وارد شد، در رأس ‍ جامعه واقع مى شود، ومتحمل است که جامعه را به فساد بکشد(۱۳۹).
دومین عامل تربیتى خانواده پدر است که نقش او مکمل وظیفه مادر تلقى مى شود. براى به تصویر کشیدن منزلت پدر، از کلام گهربار امام سجاد (ع ) مدد مى جوییم  آن حضرت می فرمایند:
حق پدر این است که بدانى او به منزله اصل و ریشه و تو به منزله شاخه اى از اوهستى (او ظاهرا) منشاء پیدایش تو در این جهان است، به طورى که اگر او نبود، تو هم به این ترتیب که هستى نبودى. پس ‍ هرگاه در خود، توانایى، دانش،کمال یا هرچه یافتى، اصل و اساس ‍ آن را از یاد مبر(۱۴۰).
از نظر امام سجاد – علیه السلام – پدر منبع فیض براى فرزند است، لذا نقش تربیتى پدر به عنوان یک عامل، بعد از نقش مادر مطرح مى شود.
براى پى بردن به اهمیت نقش پدر، بیان روایت ذیل مى تواند وافى به مقصود باشد. امام باقر (ع ) فرمودند:
یحفظ الاطفال بصلاح آبائهم (۱۴۱).
حفظ و مصونیت فرزندان ازخطرها وانحرافها در پرتو صلاحیت و شایستگى پدران آنهاست.
امام خمینى در توصیف منزلت پدر چنین مى گویند:

اساسا تربیت از دامان پاک مادر و جوار پدر، شروع مى شود و با تربیت اسلامى وصحیح آنان استقلال و آزادى و تعهد به مصالح کشور پایه ریزى مى شود(۱۴۲).
و در زمینه مراقبت والدین از فرزندان مى فرمایند:

امروز باید پدران و مادران، مواظب رفتار فرزندان خویش باشند که در صورت مشاهده حرکات غیر عادى، آنان را نصیحت نمایند))(۱۴۳).
ایشان نقش مادر را در سالهاى اول زندگى و نقش پدر را در سالهاى نوجوانى، با اهمیت تلقى مى کنند و مى فرمایند:

نقش خانواده و به خصوص مادر در تربیت نونهالان و پدر در نوجوانان، بسیار حساساست و اگر فرزندان در دامن مادران و حمایت پدران متعهد به طور شایسته و با آموزش صحیح تربیت شده و به مدارس فرستاده شوند، کار معلمان نیز آسانتر خواهد بود(۱۴۴).
امام در چگونگى تربیت خانواده، معتقد به جنبه عملى آن مى باشند و مى فرمایند:

چون اطفال را در حشر دایم یا غالب با پدر و مادر است تربیت هاى آنها باید عملى باشد؛ یعنى اگر فرضا خود پدر و مادر به اخلاق حسنه و اعمال صالحه متصف نیستند، در حضور طفل با تکلف، خود را به صلاح نمایش دهند تا آنها عملا تربیت شوند و این خود، شاید مبداء اصلاح خود پدر و مادر نیزشود(۱۴۵).
و در تبیین کیفیت تأثیر هر یک از عوامل تربیتى می فرمایند:

فساد عملى پدر و مادر از هر چیز بیشتر دراطفال سرایت کند، چه بسا که یک طفل، که عملا در خدمت پدر و مادر بد تربیت شد، تا آخرعمر با مجاهدت و زحمت مربیان اصلاح نشود(۱۴۶).
ایشان در تحلیل عوامل قهرى تربیت، بر عامل خانواده تأکید مى کنند و مى فرمایند:

حسن تربیت و صلاح پدر و مادر از توفیقات قهریه و سعادات غیر اختیاریه اى است که نصیب طفل گاهى مى شود، چنانچه فساد و سوء تربیت آنها از شقاوات و سوء اتفاقات قهریه اى است که بى اختیار نصیب انسان شود. چنانچه مراحل سابقى بر این مرحله نیز است که ممکن است در آن مراحل ، بذر سعادت انسان و شقاوت آن کشته گردد؛ مانند اختیار زن صالح خوب خوش اخلاق ، سعید و اختیار غذاهاى مناسب حلال، در قبل از حمل و زمان و ایام رضاع و امثال آن (۱۴۷).
۱۳۰- مایر، فردریک ، تارخ فلسفه تربیتى ، ترجمه على اصغر فیاض ، ج۱،ص ۹،۱۰
۱۳۱- لواسانى ، سید على ، شکوفه هاى سخن ص ۲۴۱
۱۳۲- آیین انقلاب اسلامى ، (گزیده اى از اندیشه و آراى امام خمینى ) ص ۲۲۰
۱۳۳- مجلسى ، علامه محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲۳ ص ۱۱۴
۱۳۴- راهنماى انسانیت ، ترجمه و تدوین مرتضى فرید تنکابنى ، ص ۱۱۵
۱۳۵- عباسى محمد رضا، انوارالزهرا، ص ۵۴
۱۳۶- آیین انقلاب اسلامى ، ص ۲۳۵
۱۳۷- همان
۱۳۸- همان ، ص ۲۳۴
۱۳۹- همان
۱۴۰- راه و رسم زندگى از نظر امام سجاد (ع ) ترجمه ، رساله حقوق ، على غفورى، ص ۲۳، ۱۱۹
۱۴۱- فرید تنکابنى ، مرتضى ، الحدیث ، ج ۱، ص ۲۹۶
۱۴۲- آیین انقلاب اسلامى ، ص ۲۳۵
۱۴۳- همان
۱۴۴- همان
۱۴۵- امام خمینى ، شرح حدیث جنود عقل وجهل ، ص ۱۵۵
۱۴۶- همان
۱۴۷- همان

تربیت اسلامى با تأکید بر دیدگاه هاى امام خمینى مؤ لف: دکتر محمد رضا شرفى