اکنون که پس از سه سال داعش شهر موصل یعنی مرکز خلافت خودخوانده خود در عراق را از دست داده است به نوعی باید پایان داعش در عراق  را نیز اعلام کرد. هرچند هنوز پس مانده تروریست ها در برخی مناطق عراق وجود دارند اما تعداد و موقعیت آن ها به گونه ای نیست که بتوان آن ها را تهدید نامید.
اکنون در این مرحله ، عراق نیازمند بازسازی دوران پس از جنگ است. بنابراین کشورهای خارجی سعی خواهند کرد که به سرعت پروژه های کلان در عراق را به دست بیاورند. چرا که یک کشور جنگ زده طبیعتا در بیشتر حوزه ها نیاز به سرمایه گذاران و نیروهای خارجی دارد. در این میان فرصت بی نظیری برای ایران فراهم شده است که بتواند با توجه به شرایط مردم عراق نسبت به سرمایه گذاری در بازسازی عراق مشارکت نماید. در این مطلب به بررسی این مسئله خواهیم پرداخت.
بررسی میزان وابستگی عراق به واردات
عراق دارای دومین منابع ذخایر نفتی جهان بوده و با واردات سالیانه ۶۲ میلیارد دلار انواع مواد غذایی، دارو و تجهیزات پزشکی، مصالح ساختمانی، لوازم خانگی، ماشین آلات صنعتی، خودرو، پوشاک و غیره بازار بکری برای سرمایه گذاران خارجی فراهم کرده است.[۱] در این بازار بی نظیر، ترکیه در مقام اول و پس از آن به ترتیب چین، ایران، آمریکا و کره جنوبی قرار دارند. این وضعیت سبب شده است که کارشناسان نسبت به تدابیر اندیشیده شده در مورد سرمایه گذاری در عراق از سوی دولت ایران انتقادهایی داشته باشند و به اصطلاح این نقد را وارد کنند که بازار بکر عراق را که از هر نظر می تواند پذیرای تجار ایرانی باشد به ترک ها پیش کش کرده ایم.
بررسی آسیب های جنگی در عراق
بر اساس برآوردی که حیدر العبادی ارائه کرده، بازسازی ویرانه‌های جنگ به ۱۰۰ میلیارد دلار سرمایه نیاز دارد. او با این حال اعلام کرده، به زودی برای بازسازی اماکن مهمی مانند مناره الحدبا و شهر نمرود، وارد عمل خواهیم شد. نخست‌وزیر عراق امیدوار است کشورش بتواند بخش اعظمی از سرمایه مورد نیاز را از خارج تأمین کند و دیپلماسی این کشور در یک سال گذشته در تلاش بوده تا بازسازی عراق پسا‌داعش در یک مکانیسم بین المللی برنامه ریزی شود. منابع طبیعی و انسانی نواحی جنگ‌زده، منافع ژئوپلتیک کشورهای خارجی در کنار اهمیت این نواحی به عنوان مناطق مستعد جهادگرایی تکفیری، از جمله مولفه‌هایی هستند که دولت عراق را برای جذب سرمایه خارجی مورد نیاز امیدوار کرده‌اند.
حمله داعش به عراق و اشغال شهرهایی مانند موصل، فلوجه، تکریت و… باعث نابودی بسیاری از زیرساخت های عراق شد و همین مسئله عراق را نیازمند استمداد از کشورهای خارجی کرده است. عراق در مناطق تحت تسلط داعش در بخش های برق، بهداشت، مدارس، نفت و دیگر بخش ها متحمل خسارت و ویرانی زیرساخت هایش شده است.
داعش در همان ماه های اولیه حمله به عراق  بیش از ۶۵ پل را در استان های دیالی در شرق، الانبار در غرب و صلاح الدین و نینوا در شمال عراق تخریب کرد. بر اساس برآوردهای صورت گرفته در این استان ها، حدود هفت میلیارد دلار خسارت وارد شده است.[۲] سخنگوی وزارت برنامه ریزی عراق تاکید کرد که طی دو سال اول حمله داعش به عراق ، حدود ۴۱ تریلیون دینار عراق معادل ۳۸ میلیارد دلار به عراق خسارت وارد شده است.[۳] در شهر موصل حجم خسارات داعش بسیار قابل تامل تر است.
در این شهر ۸۴۷۶ خانه یعنی ۸۶ درصد خانه های این شهر ویران شده اند، ۷۳۵ جاده و پل تخریب شده اند و۳۴۷ مرکز تجاری معادل ۷ درصد در این شهر نابود شده است. برخی کارشناسان معتقدند شهر موصل نیازمند ۴۰۰ میلیارد دلار سرمایه گذاری برای باز سازی کامل است. این مسئله نشان دهنده این است که کشورهای خارجی سعی خواهند کرد تا از این فرصت برای سرمایه گذاری در عراق بهره برداری کنند. ایران نیز نیازمند بازبینی برنامه های تجاری با عراق است. چرا که به خوبی می توان دید که با این نوع برنامه ریزی نمی توان در برابر ترکیه در بازار بکر عراق رقابت کرد.
وضعیت سرمایه گذاری ایران در عراق
اما وضعیت تجاری ایران و عراق به چه صورت است و آیا ایران توانسته است با توجه به پتانسیل ها و ظرفیت های موجود از بازار عراق استفاده کند؟ واردات عراق از کشورهای دنیا ۶۵ میلیارد دلار است، اما ایران حدود ۶ میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار به عراق صادرات دارد و سهمی‌اندک از این بازار را به خود اختصاص داده است.[۴] با توجه به این ظرفیت در کشور عراق برای سرمایه گذاری ، متاسفانه دولت های مختلف نسبت به این مسئله غفلت کرده اند و ایران تاکنون جایگاه واقعی خود را در تجارت با عراق به دست نیاورده است.
کشور ترکیه در امر صادرات به عراق موفق عمل کرده و میزان صادرات آن پنج برابر ایران است.  [۵] ترکیه به دلیل حضور سنتی اش در بازار عراق طی ۱۵ سال گذشته، همچنان در رتبه اول تجارت با عراق حضور داشته است و ۲۲ درصد سهم این بازار را به خود اختصاص داده است.  در حال حاضر شرکت‌های ایرانی با صادرات حدود ۹۰۰ میلیون دلار مواد غذایی به کشور عراق، حدود ۱۵ درصد محصولات غذایی وارداتی این کشور را تامین می‌کنند.
به گفته ابراهیم رضازاده رایزن بازرگانی ایران در بغداد، ایران و چین در ۱۵ سال اخیر با ۱۳ و ۱۲ درصد ، دومین و سومین شریک تجاری عراق محسوب شده اند و ایران بطور متوسط ۱۰ تا ۱۵ درصد از سهم بازار وارداتی عراق را به خود اختصاص داده است.[۶]
لزوم افزایش سرمایه گذاری ایران در عراق
در شرایط کنونی که داعش به پایان کار خود در عراق رسیده است و ایران با کمک های مستشاری و نظامی به عراق سهم عمده ای در شکست تروریست ها داشته است ، ایران نیز باید در امر بازسازی به عراق کمک کند. با توجه به اشتراکات فرهنگی-سیاسی و مذهبی دو کشور ، ایران راه ساده تری نسبت به دیگر کشورها برای نفوذ بیشتر در بازار عراق و مشارکت در امر بازسازی عراق دارد. در شرایط  کنونی که عربستان با دعوت از شخصیت های عراقی مانند مقتدی صدر به دنبال پیدا کردن جای پایی در عراق است و آمریکا و ترکیه به دنبال تسلط بر منابع اقتصادی این کشور هستند ایران نباید بازار عراق را از دست بدهد. چرا که بیشترین هزینه را در امر مبارزه با داعش ایران متحمل شده است و روا نیست میوه این مبارزه ایران توسط ترکیه و عربستان و آمریکا چیده شود.
مشارکت آمریکا در بازسازی عراق
دولت ایالات متحده اخیرا طرحی را به کنگره داده است که در چارچوب آن این کشور در قبال مشارکتش در بازسازی عراق، نفت این کشور را بر اساس یک توافق دو طرفه، خریداری می کند. این طرح تحت عنوان «بازسازی عراق دربرابر نفت» شناخته شده و حقوق شرکت‌های آمریکایی در عراق را با نفت این کشور تضمین می‌کند. طرحی که مبین تأکید آمریکا بر منافع اقتصادی حضور در عراق است.
این طرح همچنین تعامل میان دو کشور را به طور موثری افزایش می‌دهد و ممکن است به افزایش وابستگی بیشتر بغداد به واشینگتن منجر شود.[۷] از آنجا که کشور عراق با بحران شدید مالی روبروست، ترامپ معتقد است نفت می‌تواند بهترین شاخص برای آمریکا باشد که بتواند با استفاده از آن چندین هدف واشنگتن را در داخل عراق محقق کند:
۱. افزایش حضور شرکت‌های اقتصادی آمریکایی در عراق که این امر منجر به توسعه اقتصادی شرکت‌های آمریکایی می‌شود.
۲. نفوذ بیشتر ایالات‌ متحده در سرتاسر کشور عراق با رویکرد اقتصادی با اهداف مختلف
۳. وابستگی اقتصادی شرکت‌های عراقی به شرکت‌های آمریکایی
۴. تأثیرگذاری مثبت بر افکار عمومی مردم عراق نسبت به آمریکا
۵. افزایش ارتباط بین شرکت‌های اقتصادی آمریکا و عراق
۶. شرکت‌های امنیتی آمریکا در چارچوب این طرح می‌توانند به‌ صورت قانونی با هدف تأمین امنیت شرکت‌ها در کشور عراق حضور پیدا کنند که این امر می‌تواند پیامدها و اهداف مختلفی داشته باشد.[۸]
مشارکت عربستان در بازسازی عراق
عربستان سعودی نیز طی ماه‌های گذشته چند بار تمایل خود برای همکاری در بازسازی عراق را اعلام کرده است. ریاض در تلاش است تا روابط بهتری با دولت عراق برقرار کند، تا بتواند نقش خود را در این کشور افزایش دهد. نیاز عراق به این همکاری، حمایت آمریکا از آن و سنی مذهب بودن اکثر مناطق جنگ‌زده، از جمله عواملی‌اند که فرصت نزدیکی دو کشور را فراهم کرده‌اند.[۹] معاون وزیر خارجه کویت نیز اعلام کرد که کشورش به منظور میزبانی کنفرانس بازسازی مناطق آزاد شده عراق از دست داعش، تماس های گسترده ای با برخی کشورهای جهان و بانک بین المللی و عراق برقرار کرده است.[۱۰]
ایران پس از جنگ تحمیلی در داخل به طور گسترده ای با بازسازی پس از جنگ مواجه بوده است. تجربه‌ای که بعدها در مشارکت کشورمان برای بازسازی افغانستان، لبنان و عراق، به کار گرفته شد. مشارکت ایران در بازسازی عراق در سال‌های گذشته در حوزه های متنوعی همچون، توسعه شبکه برق عراق، بازسازی عتبات عالیات و تقویت نیروهای نظامی و امنیتی این کشور صورت گرفته است. [۱۱]این همکاری‌ها بستر روابط مثبت دو کشور در زمینه اقتصادی بوده است.
روابط تجاری ایران و عراق با وجود رقابتی بودن بازار این کشور، همواره روبه توسعه بوده و با توجه به ضریب تجاری بالای آن، برای ایران سودآور ارزیابی می‌شود.  بازسازی عراق فرصت کم نظیری است که می‌تواند به روند توسعه روابط دو کشور، سرعت بخشد. به ویژه آنکه رقیب مهم ایران در عراق یعنی ترکیه، در پاییز روابطش با بغداد به سر می برد و اقتصاد ایران نیز دچار مشکلاتی است.[۱۲]
نتیجه
هرچند که در  برخی حوزه ها برنامه ریزی هایی برای مشارکت در بازسازی عراق انجام گرفته است اما این برنامه ها هنور تا رسیدن ایران به جایگاه واقعی در بازار عراق فاصله زیادی دارد. ایران باید از فرصت موجود نهایت بهره برداری را به عمل آورد. چرا که اکنون روابط ترکیه و عراق به نوعی از حالت دوستانه خارج شده است و این امر با توجه به اینکه ترکیه مهمترین کشور وارد کننده محصولات مختلف  به عراق است از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.
در واقع فعال شدن دیپلماسی اقتصادی ایران در عراق نه تنها منافع اقتصادی ایران را تامین می کند ، بلکه در زمینه سیاسی نیز می تواند مانع از اجرای برنامه های عربستان و آمریکا در مناطق سنی نشین شود. یکی از امیدواری‏ های سعودی‏ ها برای محقق ساختن اهداف خود در آینده عراق، نفوذ این کشور در میان عشایر عراق به خصوص عشایر استان الانبار، استان مرزی عراق و عربستان است. نفوذ سعودی ‏ها در میان عشایر باعث می‏شود که این کشور بتواند در برخی مواقع، قدرت دولت مرکزی و برخی گروه ‏های شیعه را تعدیل کند.
نمونه این مورد را می‏توان در تحریک عشایر عراق توسط عربستان علیه حکومت مالکی مشاهده کرد. حتی برخی اقدامات نیز از توجه سعودی‏ ها برای بهره‏ گیری از ظرفیت عشایر حکایت دارد به نحوی که یکی از مهم‏ترین دلایل انتخاب «السبهان» به عنوان سفیر پیشین عربستان در عراق، ارتباط بالای وی با عشایر اهل تسنن بود. در شرایط کنونی نیز این ارتباط از راه کمک‏ های مالی عربستان به رؤسای قبایل حفظ شده و می‏تواند عاملی در پیشبرد اهداف آتی عربستان در عراق باشد.[۱۳] از سوی دیگر برنامه ترامپ در مورد بازسازی عراق در برابر نفت این کشور نیز بسیار مشکوک است.
از مهمترین بندهایی که در این طرح بر آن تاکید شده و می تواند در تقویت بودجه ارتش امریکا سهیم باشد، مربوط به نیروهای آمریکایی حاضر در عراق است که به موجب توافق راهبردی میان بغداد و واشنگتن که در سال ۲۰۱۱ امضا شد، یا در چارچوب توافقی جدید، به حمایت از طرح های بزرگ بدون دخالت در کار آن شرکت ها بپردازند. این توافق می تواند به شرکت های فعال در فرایند بازسازی عراق اجازه دهد که برای تامین امنیت خود با شرکت های امنیتی قرارداد ببندند، که این شرکت ها انحصارا آمریکایی خواهند بود.[۱۴]
به طور کلی آمریکا و عربستان در چند سال اخیر به دنبال تشکیل ارتش سنی در مناطق سنی نشین عراق هستند و طبیعی است که نفوذ این دو کشور در این مناطق در پوشش برنامه های اقتصادی می تواند دولت شیعی بغداد را با تهدیداتی مواجه کند که این مسئله در راستای منافع ایران نخواهد بود. بنابراین ایران برای ورود به بازار عراق به ویژه در موضوع بازسازی همزمان باید با ترکیه، عربستان، آمریکا و برخی دیگر از کشورهای منطقه ای رقابت کند.
در واقع به دلیل تهدیدات عدم حضور ایران در امر بازسازی عراق، مسئولان باید در این مورد با یک برنامه ریزی کاربردی اقدام کنند و اجازه ندهند که جایگاه ایران در بازسازی عراق توسط دیگر کشورها گرفته شود.
پی نوشت:
[۱] http://yon.ir/bBjr۱
[۲] http://yon.ir/oyuND
[۳] http://yon.ir/mK۵Jy
[۴] http://alforatnews.com/modules/news/article.php?storyid=۱۳۸۴۶۴
[۵] http://www.mehrnews.com/news/۳۹۵۶۷۷۸
[۶] http://www.irna.ir/fa/News/۸۲۳۶۱۵۷۷
[۷] http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/۱۹۶۷۷۰۰/
[۸] https://www.tasnimnews.com/fa/news/۱۳۹۵/۱۲/۲۵/۱۳۵۶۲۳۳
[۹] http://www.afkarnews.ir
[۱۰] http://fa.alalam.ir/news/۳۰۱۷۵۳۱
[۱۱] http://www.tabnak.ir/fa/news/۲۶۵۷۶۱
[۱۲] http://tabyincenter.ir/۲۰۱۰۸
[۱۳] http://tabyincenter.ir/۱۹۰۵۰
[۱۴] http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/۱۹۶۷۷۰۰

انتهای پیام/