به گزارش ۸دی، اسلام ملکی معاف کارشناس علوم قرآنی و حدیث ضمن پاسخ به این شبهه که آیا «بسته شدن راه حج» از علایم ظهور بوده و در روایات معتبر آمده است؟ نوشت:

برای هر شیعه معتقدی اهمیت دارد که روایات معتبر درباره علایم ظهور قائم آل محمد (عج) را از روایات نامعتبر و علامات جعلی تمیز دهد تا فریب ادعاها و شایعات را نخورد و از متن غافل نشده، به حواشی سرگرم نگردد.

یکی از موضوعاتی که امسال (۱۳۹۵هـ ش) در هنگام مانع تراشی آل سعود بر سر تشرف ایرانیان به حج مطرح شد این بود که روایتی در فضای مجازی نشر شد که «بسته شدن راه حج» را از «علامات نزدیکی ظهور مهدی آل محمد(ص)» قلمداد می کرد. آنچه در ادامه می آید بحثی در همین مورد است که در قالب یک پرسش و پاسخ ارائه می شود:

پرسش:

آیا روایت زیر که «بسته شدن راه کعبه » را به عنوان یکی از علایم ظهور قائم آل محمد (عج) معرفی می کند معتبر است؟

قال الإمامُ المهدیُّ علیه السلام وقد سألَه علیُّ بنُ مهزیارَ : یا سیّدی!  متى یکونُ هذا الأمرُ ؟ ـ”  إذا حِیلَ بینَکُم و بینَ سبیلِ الکعبهِ ” منبع: تفسیر نور الثقلین، الحویزی، ج۵، ص۴۶۱، روایت شماره ۴

ترجمه:
امام مهدى علیه السلام در پاسخ به این پرسش على بن مهزیار که: “سرورم! این امر (ظهور) کى خواهد بود؟ ” ـ
فرمود :” هنگامی که راه کعبه بر شما بسته شود.”

پاسخ:

به دلایل زیر نمی توان به این روایت اعتماد کرد :

 ۱ – جستجوی رایانه ای در کتب قدیم حدیث شیعه نشان می دهد این روایت تنها روایتی است که «بسته شدن راه کعبه» را از «علائم ظهور قائم (عج)» قلمداد می کند بنابراین به حد استفاضه(شهرت) یا تواتر نمی رسد و مصداق «خبر واحد» است. چنین روایتی تنها در صورتی اعتبار دارد که شواهد و قرائن دیگری بر صحت آن داشته باشیم. در ادامه خواهیم دید که شواهد ، اعتماد به این روایت را تضعیف می کنند.

۲- طبق این روایت ، وقتی ابن مهزیار اهوازی درباره زمان ظهور پرسید امام(ع) قبل از هر سخنی به «بسته شدن راه کعبه (بر اهوازی ها یا عموم شیعیان)» اشاره کردند و این یعنی طبق این روایت ، «بسته شدن راه کعبه بارزترین یا اصلی ترین علامت متصل به ظهور است» زیرا اگر چنین نبود از میان علامات مختلف ، به این مورد اشاره نمی شد. با اینهمه موضوع  «بسته شدن راه کعبه» در روایات متعددی که به علامتهای حتمی و بارز ظهور می پردازند و از شهرت بسزایی برخوردارند نیامده است.[۱] بنابراین نوعی ناسازگاری میان این روایت و روایات متعدد و مشهوری که درباره علائم ظهور در اختیار داریم دیده می شود.

۳- این روایت در واقع بخشی کوتاه از یک روایت طولانی است که به ماجرای «تشرف ابن مهزیار به محضر امام زمان(عج)» می پردازد. این روایت طولانی با چهار متن و سند متفاوت و به چهار شکل مختلف در کتب قرن ۴ و ۵ شیعه نقل شده[۲] که علاوه بر اشکال محتوایی ، دستکم سه مورد از آنها، فاقد سند معتبر هستند. تفاوت فاحش میان ویرایش های مختلف آن به علاوه ی نقاط ضعف سندی ، متنی و محتوایی آنها ، مانع از اعتماد به آنها می شود. حداکثر شاید بتوان صرفا به مطالب مشترک میان این چهار ویرایش به شرطی که با شواهد دیگر تعارضی نداشته باشند اعتماد کرد.عبارتی که به «بسته شدن راه کعبه در آستانه ظهور» تصریح دارد تنها در دو ویرایش از این روایت که فاقد سند معتبر هستند نقل شده[۳] و در ویرایشهای دیگر یافت نمی شود. مرحوم استاد علی اکبر غفاری صفت(ره) در پاورقی کتاب کمال الدین[۴] و مرحوم آیت الله سید ابوالقاسم خویی(ره) در معجم رجال الحدیث[۵] به برخی از اشکالات سندی و متنی این روایت اشاره کرده اند. توضیحات بیشتر را با کلیک بر روی اینجا بخوانید.

۴- متن کامل روایت مورد بحث در کتاب الغیبه شیخ طوسی(ره) و کمال الدین صدوق(ره) – با سند ضعیف – نقل شده و مؤلف نورالثقلین بخشی از آن را که به تفسیر آیات نخست سوره قیامت ارتباط دارد انتخاب و ارائه کرده اما برخی از فعالان مذهبی در فضای مجازی – تحت تاثیر اخبار روز درباره کارشکنی آل سعود بر سر راه حج ایرانیان- آن را به نحو نادرستی برش داده اند  تا چنان وانمود شود که «اصلی ترین علامت ظهور، بسته شدن راه کعبه است» حال آنکه در متن اصلی چنین نبوده است. بندی که تفسیر نورالثقلین از سخن منسوب به امام عصر(عج) ارائه کرده چنین است:

” فقلت یا سیدی متى یکون هذا الأمر؟ فقال: إذا حیل بینکم و بین سبیل‏ الکعبه و اجتمع الشمس و القمر، و استدار بهما الکواکب و النجوم- فقلت: متى یا ابن رسول الله؟ فقال لی: فی سنه کذا و کذا تخرج دابه الأرض من بین الصفا و المروه، معه عصى موسى و خاتم سلیمان یسوق الناس الى المحشر” تفسیر نور الثقلین، الحویزی، ج۵، ص۴۶۱، روایت شماره ۴.

ترجمه: پس گفتم: سرورم! این امر (ظهور قائم عج) در چه زمانی خواهد بود؟ فرمود: ” وقتی که راه کعبه بر شما بسته شود و ماه و خورشید گرد هم آیند و اختران و ستارگان بر دور آنها حلقه زنند” گفتم: ای فرزند رسول الله! در چه هنگام؟ فرمود: “در سال فلان و فلان و «دابّه الارض» از میان صفا و مروه بیرون می آید و عصای موسی(ع) و خاتم سلیمان(ع) را به همراه دارد و مردم را به سوی محشر خواهد راند””

وقتی به متن کاملتر این روایت می نگریم احساس می کنیم که بر فرض اگر این روایت واقعا به همین صورت از معصوم(ع) صادر شده باشد «بسته شدن راه کعبه» در صورتی از نشانه های ظهور است که همراه با تحولات عظیمی از سنخ حوادث قیامت باشد. وانگهی محتوای روایت طوری است که گویی یکی از راویان ، «علامات برپایی قیامت» را با «علامات ظهور مهدی(عج)» در هم آمیخته و همین امر ، اعتماد به این روایت را بیش از پیش تضعیف می کند.

۵- اگر فرض بگیریم که عبارتی که می گوید «زمان قیام قائم عج وقتی است که راه کعبه بسته شود» در متن اولیه نبوده و بعدا به روایت تشرف ابن مهزیار اهوازی افزوده شده است جای این پرسش وجود دارد که این عبارت در چه دوره ای به روایت افزوده شده و انگیزه راوی از افزودن این عبارت چه می تواند باشد؟ آیا زمینه های سیاسی و اجتماعی یا حوادثی در زندگی راوی رخ داده که او را به افزودن این عبارت واداشته است؟

نخستین کتاب معتبری که روایت تشرف ابن مهزیار را همراه با جمله مورد بحث نقل کرده کتاب «کمال الدین» شیخ صدوق(متوفای ۳۸۱هـ) است. بنابراین تحریف در متن این روایت باید در بازه زمانی بین وفات امام عسکری(۲۶۰هـ) تا مدتی قبل از تالیف کتاب کمال الدین رخ داده باشد. وقتی به حوادث تاریخی این بازه زمانی می نگریم می بینیم بارها راه حج بر مردم عراق و ایران^[۶] بسته شده بود:

 در سال ۳۱۲ هجری قرمطیان[۷] در راهِ عراقیانی که با نماینده خلیفه ی عباسی بغداد برای حج آمده بودند کمین کردند و شماری از آنان را به قتل رسانده ، بقیه را تا کوفه دنبال کردند. عراقی ها در آن سال نتوانستند حج به جای آورند اما مصری ها و شامیان حج گزاردند.[۸]

در سال ۳۱۴هـ خشکسالی و حریق عظیمی در بغداد رخ داد. رومیان به مَلَطیَه^[۹] حمله کردند. مردم مکه خبردار شدند که قرمطیها به سمت آنان حرکت کرده اند بنابراین از ترس قرمطیها از شهر به  بیرون گریختند. در آن سال هیچکس از جانب عراق جرأت نیافت که به حج برود و خراسانیانی که برای انجام حج به عراق آمده بودند نیز بازگشتند.[۱۰]

در سال ۳۱۵ هجری در کوفه میان سپاه قرمطیان و سپاه خلیفه عباسی جنگی در گرفت و این نگرانی پیش آمد که مبادا قرمطی ها به بغداد نیز حمله ببرند. در مذاکرات درباریان گفته می شد که قرمطیان راه حج را بسته اند.[۱۱]

حج در سال ۳۱۷ هجری برای اولین بار در تاریخ اسلام تعطیل شد که علت آن تسلط قرمطیها به رهبری ابوطاهر سلیمان بن حسن قرمطی بر مکه بود.[۱۲]

به علت سیطره قرمطی ها بر مکه ، حج گزاردن کسانی که از راه عراق می رفتند (یعنی ایرانیان و عراقیان) از سال ۳۱۷ تا تعطیل شد تا در سال ۳۲۷ هـ با وساطت «ابوعلی عمر بن یحیی علوی» و در ازای پرداخت «مَکس»(عوارض) مجددا از سر گرفته شد. این اولین بار در تاریخ اسلام بود که حاکمان مکه از حجاج برای حج گزاردن عوارض می گرفتند.[۱۳]

در سال ۳۲۳ هـ عده ای از عراقیان آهنگ حج کردند اما قرمطیان شمار بسیاری از آنان را به قتل رساندند. کسانی که جان سالم به در بردند نیز بدون اینکه حج به جا آورده باشند به بغداد برگشتند.[۱۴]

در سال ۳۳۴هـ بخاطر نبرد بین ناصرالدوله و معزالدوله بویهی که به کشتار و ناامنی در بغداد انجامید ، کسی از عراق به حج نرفت.[۱۵]

در سال ۳۳۸هـ قرمطی ها فعالیت هایی داشتند. در این سال کسی از عراق به حج نرفت. احتمالا این بار نیز تعطیلی حج از راه عراق با اقدامات قرمطیها مرتبط بود.[۱۶]

در سال ۳۵۷هـ رومیها به انظاکیه حمله بردند. همچنین در شامات میان شریف بن سیف الدوله و پسرعمویش ابوفراس جنگ روی داد. در همین سال محمد بن عبدالله عباسی که مورد احترام کافور اخشیدی بود ، با ادعای مهدویت از مصر به عراق رفت و عده ای از دیلمیان با او بیعت کردند اما خلیفه المطیع لله او را دستگیر کرد و بینی اش را برید. در این سال کسی از شام و مصر به حج نرفت و بسیاری از کسانی که از جاهای دیگر به حج رفته بودند نیز از گرسنگی و بیماری جان دادند.[۱۷]

در سال ۳۶۱ هجری خبر رسید که قبیله بنی هلال شمار بسیاری از حاجیان را به قتل رسانده اند و حج از راه عراق سر نگرفت جز برای اندکی که با شریف ابوحمد الموسوی(پدر شریف مرتضی) از راه مدینه رفته بودند.[۱۸]

بنابراین بعید نیست برخی از راویانِ نامعتبر ، موضوع «بسته شدن راه حج» را از مشکلات مربوط به حج در بین سالهای ۳۱۲ تا ۳۶۱ هجری الهام گرفته ، به عنوان یکی از علائم متصل به قیام قائم آل محمد(ص) به «روایت تشرف ابن مهزیار» افزوده باشند و بعدها این روایت به دست شیخ صدوق(ره) رسیده و ایشان نیز – بدون اینکه جزئیات ماجرا را تایید کنند- آن را نقل فرموده اند.