به گزارش ۸دی، اسلام ملکی معاف کارشناس علوم قرآنی و حدیث ضمن بررسی روایت تشرف علی بن مهزیار به محضر امام عصر (عج) نوشت:

برای هر شیعه معتقدی اهمیت دارد که روایات معتبر درباره علایم ظهور قائم آل محمد (عج) را از روایات نامعتبر و علامات جعلی تمیز دهد تا فریب ادعاها و شایعات را نخورد و از متن غافل نشده، به حواشی سرگرم نگردد. تا جایی که نگارنده این سطور اطلاع دارد هنوز اثر جامع و علمی در زمینه دسته بندی، اعتبارسنجی و درجه بندی روایاتی که درباره عصر ظهور در منابع روایی شیعه و سنی نقل شده‌اند منتشر نشده است و منابعی که مورد رجوع عموم متدینان است صرفا حاوی «جمع آوری و تدوین سلیقه‌ای و غیرعلمی روایات معتبر و نامعتبر» است به نحوی که اطمینان اهل فن را جلب نمی‌کند و چه بسا در مواردی راه برای سو استفاده‌ی شیادان هموار کند. از این رو بررسی عالمانه روایات عصر ظهور با هدف زدودن خرافات و شایعات از باورهای رایج ضروری به نظر می رسد.

 یکی از روایاتی که حاوی برخی از «علایم ظهور قائم آل محمد عج» است روایتی است که ماجرای «تشرف ابن مهزیار اهوازی به محضر قائم آل محمد (ص)» را بیان می‌کند. این ماجرا با چهار ویرایش مختلف در کتابهای کمال الدین (اثر شیخ صدوق)، الغیبه (اثر شیخ طوسی) و دلائل الامامه (منسوب به طبری شیعی) آمده است اما اشکالاتی درباره سند، متن و محتوای آن مطرح شده که می‌طلبد نگاهی دقیق به آن داشته باشیم. در ادامه مطلب به برخی از ملاحظات مربوط به این روایت می پردازیم.

 برخی از ملاحظات درباره‌ی سند و متن روایت تشرف ابن مهزیار به محضر امام زمان(عج) چنین است:

۱-     از مجموع قرائن روشن می شود که سند و متن همه ویرایشهای روایت تشرف ابن مهزیار یا دستکم برخی از آنها دچار تحریف فاحش است. روایت تشرف ابن مهزیار به محضر حجت بن الحسن(ع) با چهار ویرایش مختلف که تفاوتهای فاحشی با یکدیگر دارند نقل شده است. در برخی از این ویرایشها این داستان به «ابواسحاق ابراهیم بن مهزیار» نسبت داده شده و در برخی دیگر به «ابوالحسن علی بن مهزیار» و در برخی دیگر به «علی بن ابراهیم بن مهزیار». این در حالیست در کتب معتبر رجال شیعه دو برادر با عنوان “ابن مهزیار” معرفی شده اند: نخست علی بن مهزیار اهوازی و دیگری برادرش ابراهیم بن مهزیار اهوازی. درباره علم و تقوا و وثاقت و منزلت والای علی بن مهزیار تردیدی نیست ، درباره برادرش ابراهیم بن مهزیار اختلاف نظر وجود دارد، اما از شخصیت سوم یعنی “علی بن ابراهیم بن مهزیار” نامی در کتب رجال متقدم یافت نمی‌شود و اگر چنین شخصیتی وجود خارجی داشته باشد اطلاعاتی درباره وثاقت و صداقت او نداریم.

۲-    شواهدی هست که نشان می دهد علی بن مهزیار  قبل از ولادت حضرت حجت (ع) وفات کرده بود و داستان تشرف وی به محضر امام زمان(عج) نمی‌تواند صحیح باشد. علی بن مهزیار از اصحاب دانشمند و شناخته شده‌ی امام رضا(ع) و امام جواد(ع) و امام هادی(ع) است و منصب وکالت و نیابت از سوی دو امام اخیر داشته و توقیعاتی در تمجید از او صادر شده است (رجال‏النجاشی ص:  ۲۵۳). چنین کسی اگر در امام عصر عسکری(ع) زنده می ماند، گزارشهای متعددی درباره ارتباط خاص او با امام عسکری(ع) نیز نقل می‌شد حال آنکه چنین نیست و این حاکی از آنست که وی قبل از دوره‌ی امامت امام عسکری(ع) یا در اوایل دوره‌ی امامت ایشان وفات کرده است. وانگهی باقی ماندن علی بن مهزیار تا عصر غیبت کبری در صورتی ممکن است که عمر طولانی داشته باشد حال آنکه رجال شناسان شیعه با اینکه اطلاعات قابل توجهی درباره‌ی وثاقت و مقام علمی و آثارش ارائه کرده اند، به عمر غیرعادی او اشاره‌ای ندارند. آیت الله خویی نیز بر این باورند که دلیلی وجود ندارد که علی بن مهزیار تا زمان امامت امام عسکری(ع) زنده مانده باشد (معجم‏ رجال‏ الحدیث، ج : ۱۲، ص:  ۱۹۸). طبق روایتی که همه صاحبان کتب اربعه آن را نقل کرده اند، «علی بن مهزیار مدتها پیش از شهادت امام عسکری(ع) وفات کرده بود و طبق وصیتش هر سال ۲۰ دینار از درآمد یکی از املاکش را خرج حج به نیابت از او می‌کردند اما وقتی شرایط اقصادی تغییر کرد به نحوی که این مبلغ برای انجام وصیتش کفاف نمی‌داد بنابراین برادرش ابراهیم در این مورد پرسشی مکتوب به محضر امام عسکری(ع) نوشت و کسب تکلیف کرد» (الکافی، کلینی، ج: ۴، ص:  ۳۱۰ و من‏لایحضره‏الفقیه، صدوق، ج: ۲ ص :  ۴۴۴ و تهذیب‏ الأحکام، شیخ طوسی، ج: ۹، ص:  ۲۲۶)

۳- اگر بگوییم که روایت تشرف مربوط به “علی بن مهزیار” بوده اشکال دیگری که وارد می شود اینست که همه ویرایشهای روایت تشرف ابن مهزیار تصریح دارند که وی سالها برای دیدار امام زمان(عج) به حج رفته بود یا شهرهای مختلف را به نبال ورثه امام عسکری جستجو کرده بود تا اثری از خاندان امام عسکری و شخص قائم(عج) بیابد در حالی که این امر با مقام و منزلت علی بن مهزیار ارتباط تنگاتنگ او با ائمه(ع) سازگار نیست. علی بن مهزیار دارای منزلتی عظیم نزد امام جواد(ع) و امام هادی(ع) بوده و منصب وکالت و نیابت از سوی آنان داشته و توقیعاتی در تمجید از او صادر شده است (رجال‏النجاشی ص:  ۲۵۳). شیخ طوسی نام علی بن مهزیار را از «المحمودین من وکلاء الأئمه ع‏» (وکلای مورد ستایش) یاد کرده است (الغیبه، شیخ طوسی، ص۳۴۹). چنین کسی اگر در امام عصر عسکری(ع) زنده می ماند، قطعا همچنان از خاصان درگاه به شمار می آمد و دستکم با وکیلان خاص امام عسکری مرتبط می‌بود و معنا ندارد که جستجو کند و از ورثه آن حضرت اثری نیابد.

۴- ویرایشی که این تشرف را مربوط به “ابراهیم بن مهزیار” قلمداد کرده (کمال الدین و تمام النعمه، ج‏۲، ص: ۴۴۵) نیز مورد اشکال قرار گرفته است با این توضیح که طبق این ویرایش وی بعد از وفات امام عسکری(ع) درباره امام بعدی در شهرهای مختلف دنبال ورثه آن امام(ع) پرس و جو کرده بود تا اثری از حضرت حجت(ع) بیابد و سرانجام از طریق جوانی ناشناس به حضور حضرت تشرف یافت. این در حالیست که از روایتی در رجال کشی و کافی کلینی برداشت می شود که ابراهیم بن مهزیار خود از وکلای مالی حضرت عسکری(ع) یا حضرت حجت(عج) بوده و وصیت کرده که برخی از اموال که نزد او بوده بعد از مرگش به عَمری(نایب خاص) تحویل گردد. (رجال‏الکشی، ص :  ۵۳۱ و الکافی، ج: ۱، ص:  ۵۱۸) البته برای رفع این تعارض می‌توان چنین فرض گرفت که ابراهیم بن مهزیار در اواخر عمرش و بعد از تشرف به محضر حضرت حجت(عج) به عنوان وکیل برگزیده شده و با عَمری(نایب اول یا دوم) آشنایی پیدا کرده است.

۵- در دو ویرایش روایت تشرف ابن مهزیار در کمال الدین صدوق(ره) – بر خلاف اجماع علمای شیعه- آمده که فردِ مدعی تشرف می گوید امام عسکری(ع) دو پسر داشته که اولی محمد و دومی موسی نام داشته است.( کمال الدین و تمام النعمه، ج‏۲، ص: ۴۴۶ و ۴۶۷)

۶- در هر چهار ویرایش روایت تشرف ابن مهزیار، ماجرا از آغاز تا پایان طوری نقل شده که هیچ سخنی از نایبان و وکلای شناخته شده‌ی امام عسکری(ع) و امام زمان(عج) نیست و چنان است که گویی ابن مهزیار از وجود وکلای خاص امام عسکری(ع) و نایبان خاص امام عصر(عج) که نزد علما و محدثان و خاصان شیعه معروف بوده اند اطلاعی نداشته و تا آخر نیز از آنان اطلاعی نیافته است. طبعا اگر ابن مهزیار به عنوان یک شخصیت برجسته از اصحاب امام عسکری(ع) تا عصر غیبت صغری زنده مانده باشد نمی تواند از اخبار این وکلا و نایبان خاص بی اطلاع باشد. این نکته موجب می شود احتمال بدهیم که روایت تشرف منسوب به ابن مهزیار توسط برخی از شیعیان که نواب اربعه و وکلای خاص امام عسکری و امام زمان(عج) را به رسمیت نشناخته بودند و خودشان مدعی بابیت مستقیم بودند (مثل فرقه اسحاقیه و نصیریه) جعل یا ویرایش شده باشد.

۷- تفاوت فاحش میان چهار ویرایش از روایت مورد بحث، موجب بی اعتمادی به همه آنها می شود و حداکثر شاید بتوان صرفا به مطالب مشترک میان آنها به شرطی که با شواهد دیگر تعارضی نداشته باشند اعتماد کنیم و از اختصاصات هر یک از آنها چشم بپوشیم. از آنجا که بررسی تطبیقی تفاوتها و اشتراکات محتوایی این چهار ویرایش نیازمند بحثی مفصل و مستقل است از این رو در اینجا به اختصار به تفاوت حجم این چهار ویرایش بسنده می کنیم: متن ویرایشی که شیخ طوسی در الغیبه نقل کرده – طبق شمارش نرم افزار آفیس(word) – 820 واژه و ویرایشی که در دلائل الامامه نقل شده حدود ۶۸۰ واژه و ویرایشهایی که در کمال الدین صدوق نقل شده اند یکی تقریبا ۱۳۹۰ واژه و دیگری ۹۴۶  واژه هستند.

۸- از میان چهار ویرایش مختلف این روایت ، اسانید سه مورد از آنها از نظر رجالی ضعیف و مشتمل بر افراد ناشناس و مجهول الحال هستند و تنها ویرایشی که همه افراد مذکور در سندش شناخته شده هستند روایتی است که صدوق در کمال الدین از طریق محمد بن موسی بن المتوکل از عبدالله بن جعفر حمیری از ابراهیم بن مهزیار نقل کرده است. این سند طبق برخی از مبانی قابل دفاع است اما در متن آن با عبارات انشائی و ادبی فراوانی از قول راوی مواجه می شویم که نشان می دهد راوی بیش از آنکه در پی بیان واقعیت ماجرا باشد به دنبال عبارت پردازی ادیبانه است. ضمنا در همین ویرایش تصریح شده که امام عسکری(ع) دو پسر به نامهای محمد و موسی داشته اند که بر خلاف اجماع علمای شیعه است. نکته اخیر موجب شده آیت الله خویی(ره) قاطعانه این روایت را «مقطوع البطلان» ، «موضوعه جزماً» و «مکذوبه جزما» بنامد.  (معجم رجال الحدیث،(چاپ ۲۳ جلدی)  ، ج۱ ، ص۳۰۶  و ج۴ ، ص۶۵ و ج : ۱۱  ، ص :  ۱۹۳)

نتیجه:

روایت تشرف ابن مهزیار به محضر امام زمان(عج) با چهار متن و سند متفاوت در کمال الدین شیخ صدوق، الغیبه شیخ طوسی و کتاب دلائل الامامه که منسوب به طبری شیعی است نقل شده است اما تفاوت فاحش میان ویرایش های مختلف آن به علاوه نقاط ضعف سندی، متنی و محتوایی آنها ، مانع از اعتماد به آنها می شود. حداکثر شاید بتوان صرفا به مطالب مشترک میان این چهار ویرایش به شرطی که با شواهد دیگر تعارضی نداشته باشند اعتماد کنیم و از تایید اختصاصات هر یک از آنها خودداری کنیم.

ملاحظه :

الف- ویرایشهای چهارگانه روایت مورد بحث در منابع زیر آمده است: ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمه، ج‏۲، ص: ۴۴۵ و ۴۶۶ و شیخ طوسی، الغیبه ، ص۲۶۳ و دلائل الإمامه(منسوب به طبری شیعی)، ص۵۳۹

ب- بخش اعظم اشکالات سندی و محتوایی که درباره روایت تشرف ابن مهزیار بیان کردیم از افاضات مرحوم استاد علی اکبر غفاری صفت در پاورقی کتاب کمال الدین، صدوق، ج۲، ص۴۴۵ و ۴۴۷ و ۴۶۵ و ۴۶۶ و بیانات مرحوم آیت الله سید ابوالقاسم خویی(ره) در معجم رجال الحدیث،(چاپ ۲۳ جلدی) ج۱، ص۳۰۶ و  ج : ۴ ، ص :  ۶۵ و ج : ۱۱ ، ص :  ۱۹۳ و ج : ۱۲  ، ص :  ۱۹۸  ) برگرفته ایم.

با اینکه احتمال می دادم مرحوم علامه شیخ محمدتقی تستری(شوشتری) نیز در «مستدرک الاخبار الدخیله» به این بحث پرداخته باشند اما چون کتاب ایشان را فعلا در اختیار ندارم از رجوع به آن خودداری کردم و به منابعی که در دسترس داشتم اکتفا کردم.

در نگارش این یادداشت از نرم افزارهای «درایه النور ۱.۲» و «جامع الاحادیث ۳.۵» که هر دو از تولیدات «موسسه تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی» هستند استفاده شد.

انتهای پیام/