سرویس سینمای ۸دی؛

فیلم سینمایی “چ”/Che  اثری از ابراهیم حاتمی کیا کارگردان سرشناس سینمای ایران بوده که موفق شد در سال ۱۳۹۲ با بودجه ۶ میلیارد تومان دو روز از زندگی شهید مصطفی چمران را در پاوه به تصویر بکشاند.

داستان فیلم همزمان با بحران شهر پاوه در مرداد ماه ۱۳۵۸ آغاز می شود ؛ دکتر مصطفی چمران به عنوان معاون دولت موقت در امور انقلاب به همراه سرتیپ فلاحی فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش وارد شهر پاوه می شوند تا به اوضاع و امور سرکشی نمایند.در این میان گروه اصغر وصالی به عنوان فرمانده نیروهای مردمی تنها مدافعین شهر پاوه محسوب می شوند که در محاصره نیروهای ضدانقلاب است.

این فیلم برشی از تاریخ است اما شخصیت شهید چمران را به طرزی زیبا نشان می دهد که برای مخاطب قابل ارتباط و گویی به روز تر از هر زمان دیگر است.

نقد فنی فیلم:

فیلمنامه اثر در ژانر درام زندگی نامه و جنگی و همان راه همیشگی ابراهیم حاتمی کیا در خلق آثار دفاع مقدس است.

شروع داستان بسیار خوب طراحی شده است که از لحظه ورود به شهر حکایت می کند. میزانسن و دکوپاژ همدیگر را تکمیل می کنند و جلوه های ویژه به کار گرفته شده در این اثر فقط به منظور زیباتر شدن کار استفاده نشده بلکه به طور منطقی و سازمان یافته ای به عمل می آید.

گرچه استفاده از جلوه های ویژه و پرده سبز در سکانس سقوط هلی کوپتر قدری بیش از حد به طول می انجامد و این تصور را در ذهن مخاطب ایجاد می کند که کارگردان قصد به رخ کشیدن توانایی های خود را دارد اما با فاکتور گرفتن آن سکانس، در بقیه صحنه ها به اندازه استقاده می شود.

شخصیت پردازی شهید چمران از مرحله گریم تا بازی و رفتار ها بسیار خوب کار شده و او را تبدیل به یک قهرمان کرده است.

در این میان به هر اندازه که صحنه های جنگی و افکت های صوتی خشن در کار بود ؛ موسیقی فیلم نیز توانسته بود که فیلم را تنها از حالت جنگی بودن خارج کند.

فیلمبرداری و انتخاب قاب ها بسیار هوشمندانه و باعث بروز هیجان در بیننده است.

ریتم فیلم به طوری برنامه ریزی شده بود که هرجا احساس می شد که بیننده از تماشای فیلم خسته شده ، با یک اتفاق شور دیدن در تماشاگر را روشن می کردند.

بازی زیبای فریبرز عرب نیا که بینندگان با ذهنیت مختارنامه به او نگاه می کردند بسیار خوب از آب در آمده بود.

همچنین نقشها و بازی سعید راد، مریلا زارعی، بابک حمیدیان، مهدی سلطانی هم جای تحسین دارد.

نقد محتوایی فیلم:

فیلم سینمایی “چ” در قدم اول یک زندگی نامه واقعی از اتفاقات دو روزه منطقه پاوه را نشان می دهد و اینکه شهید چمران به عنوان نماینده دولت برای برقرای صلح چگونه در آنجا حضور پیدا می کند و این مبارز انقلابی چگونه و برای چه هدفی از خانواده خود دل کنده است و پا در میدان نبرد گذاشته است و…..همه از مواردی در فیلم است که جای بررسی دارد.

بر خلاف دیگر روایات و فیلمها و مستند ها که تاکنون تولید شده اند، شخصیت پردازی زیبای کارگردان بر روی کارکتر شهید چمران نه تنها او را به عنوان یک مبارز شجاع و با درایت نشان می دهد بلکه عمق استراتژی انقلاب اسلامی و تمامی مبانی اسلامی در لایه های درونی این شخصیت نشان داده می شود.

شخصیت چمران در فیلم چ به طوری نشان داده می شود که از همان سکانس های ابتدایی روح لطیف، صبور و مهربان او به همراه یک شجاعت و دانایی و منطق نمایان می گردد. در مقابل قضاوت های بدی که توسط مردم در اوایل فیلم برای او صورت می گیرد تندی نمی کند و ناامید نمی شود.

در طول فیلم چمران همه چیز را یک نشانه می دید تا یک اتفاق سطحی ، نشانه گذاری ها و گنجاندن مفاهیم لایه ای که به مخاطب حالات درونی شخصیت چمران که شخصیتی حقیقی است را نشان می داد. عمدی بودن این نشانه گذاری ها و کدگذاری ها توسط کارگردان کاملا مشهود است. در سکانس ابتدایی و داخل هلی کوپتر ، وقتی به سمت آنان تیراندازی صورت می گیرد یکی از تیرها کمانه کرده و به شیشه هلی کوپتر برخورد می کند در حالیکه صورت چمران به شیشه نزدیک بود. در این صحنه چمران چند ثانیه به نقطه شکسته خیره می شود و فکر می کند.

در اینجا مشیت الهی مشخص می شود که بین مرگ و شهید چمران فقط یک شیشه شکسته است. او برگزیده ای بود برای مردمی برای نسلی ، الگویی که مبانی مبارزه را به آیندگان منتقل کند.

تفاوت زاویه نگاه کارکتر چمران با دیگر رزمندگان بسیار متمایز بوده به گونه ای که اگر همه به دنبال مبارزه و رسیدن به صلح هستند اما چمران اول می خواهد که آن مبارزه هم نباشد و در برایر دشمنانش نیز با احترام و آرامش لفظی برخورد می کند و در تمام مدت راهی را می جوید که برای همه به نفع باشد، شاید برای یک انسان عادی نفع دشمن یعنی مرگ خویش اما برای شخصیت طراحی شده چمران نگاهی عارفانه است که منظور از نفع برای دشمن هدایت برای اوست.

این همان مبانی اسلامی و منطق انقلابی جمهوری اسلامی است که پیش تر گفته شده بود.

چمران فیلم چ قبل از اینکه اسلحه به دست بگیرد و مبارزه سخت کند اولین گام ها را برای برقرای صلح و آرامش و پرهیز از خون ریزی بر می دارد. در اوایل فیلم چمران با رهبر ضد انقلاب پاوه به مذاکره می نشیند. مذاکره ای صورت می گیرد برای برقرای صلح اما نه کنار آمدن با دشمن و رسیدن به مسیری مشترک بلکه در پای مذاکره چمران سعی می کند طرف مقابل خود را به سمت حق بکشاند و او را هدایت کند و نه از جانب خود بلکه از جانب مبانی اسلامی سعی در روشن نمودن مسیر حق انقلاب اسلامی می کند و از حقوق مردم دفاع می کند.

چمران حاتمی کیا با دشمن مذاکره کرد نه برای اینکه معامله کند و به تعبیر رهبری چیزی بدهد و چیزی بگیرد. چمران به همان علتی با دشمنش مذاکره کرد که حسین (ع) با عمر سعد مذاکره کرد. حسین (ع) با عمر سعد مذاکره کرد برای هدایت او نه برای اینکه با او معامله کند.

چمران حاتمی کیا به تاسی از مولا و سرورش امیرالمومنین با ضد انقلاب مذاکره کرد نه برای اینکه چیزی بدهد و چیزی بگیرد، بلکه او همانند علی (ع) که می خواست زبیر را به راه حق بکشاند تلاش کرد تا دکتر عنایتی را به جبهه حق وارد کند و از باطل رهایش نماید.

این قطعه از فیلم، سکانسی بحث برانگیز بود  که در زمان خود به دلیل برپایی مذاکرات هسته ای در کشور بسیار مورد بحث و بازتاب قرار گرفته بود. شاید بعد از مدت ها حرکتی پیشرو را در سینمای ایران با این سکانس شاهد بودیم که و بسیار قبل تر از اینکه عده ای معنای مذاکره را به اشتباه معامله بپندارند آن را تذکر داد و یاد آور شد که هدف از مذاکره بده و بستان نیست.

میزانسنی بسیار مفهومی چراکه مذاکره در دل شب در محدوده دشمن و در بالای تپه ای صورت می گیرد که علاوه بر نشان شجاعت چمران که در قلب دشمن قصد هدایت او را می کند و مذاکره در دل شب و تاریکی یعنی مبارزه در روز روشن خواهد بود.

چمران حاتمی کیا از سردسته شورشیان نمی هراسد و در کمال شجاعت و در تاریکی به دل کوه می زند و با صلابت کامل او را دعوت به حق می کند. حاتمی کیا در این سکانس نیز وجهی دیگر از انسان طراز انقلاب اسلامی را به تصویر می کشد. انسانی که از کدخدا نمی ترسد زیرا همه ی امور را در دست یک وجود می داند، خدا و دیگر هیچ…

چمران تنها یک انقلابی یک سویه نیست که برای انقلاب می جنگد. او یک دکتر است، در خارج تحصیل کرده و با همه ی ایدئولوژی های بین المللی آگاه بوده و با این آگاهی تمام مسیر اکنون خود را برمی گزیند.

در فیلم علاوه بر چمران کارکتر دیگری نیز وجود دارد که عاشق شهادت و مبارز است. کارکتر اصغر با اینکه در دیالوگی به چمران می گوید که: “دکتر من نمی فهممت” ولی باز توسط چمران رهبری می شود و به چمران احترام می گذارد.

مکمل کارکتر و رفتار چمران که به مانند یک سرباز خوب ترس از مبارزه نداشته و او هم سربلند این فیلم است زیرا زیر پرچم ولایت پذیری قرار می گیرد.

در سکانس داخل بیمارستان که ضد انقلاب به آنجا حمله می کند و مجبور به تخلیه آن مکان می کنند و چمران برای نجات یک زن به داخل خطر می رود ، شهید چمران با اسلحه آماده شلیک است و یک دشمن در پشت دیوار پنهان شده است و زمانی چمران شلیک می کند که اولین گلوله را دشمن می اندازد  بلافاصله در یک حرکت شجاعانه چمران پاسخ گلوله او را با گلوله می دهد چناچه اگر دشمن و آن مرد از آنجا می رفت چمران هرگز به آن شلیک نمی کرد.

کارگردان در این سکانسی بدون گفتن حتی یک دیالوگ، اندیشه ها و مفهوم دفاع مقدس و انقلاب اسلامی را با یک لایه گذاری زیرکانه بیان می کند ؛به خوبی مطرح می شود که نظام جمهوری اسلامی هرگز آغاز گر جنگ نبوده و همواره در پی صلح است.

حتی در پایان هم وقتیکه با پیام امام خمینی(ره) مسئله پاوه ختم قائله می شود. تا آخرین سنگر به همراه یارانش چمران در حال مبارزه و در کنارش مدام در حال توکل کردن است.

این چهره متفاوت و قهرمانانه ای که حاتمی کیا از چمران ارائه می کند هرگز بازخوانی خاطره ای از دهه ۶۰ نیست. چمران در فیلم چ یک قهرمانی است که نمونه واقعی دارد و می تواند برای مخاطبان و نسل های جوان تر هم شخصیتی نزدیک و قابل لمس در زمان حال نیز باشد.

در فیلم چ نگاه و زاویه دوربین حول یک محور و یک کارکتر می چرخد و فیلم در هر فریم که به جلو حرکت می کند ابعاد تازه ای از مفاهیم و کدهای ارزشی که در چمران گنجانده شده است را به مخاطب معرفی می کند. چمران دارای خانواده و فرزندانی است که بسیار به آنها عشق می ورزد که حتی در فلش بک هایی به جا آنها را نشان می دهد، منتهی چمران از خانواده اش دل می کند هرچند به سختی و در عین حال وقتی قدم در مسیری تازه می گذارد به دلیل ترک خانواده اش هرگز مورد سرزنش مخاطب قرار نمی گیرد بلکه آن اقدام نیز یک الگو می شود.

زیرا آن صحنه ها صرفا به منزله وداع با خانواده نبود بلکه خانواده و فرزندان در آن فیلم نشان علایق و خواسته هایی است که یک قهرمان برای قهرمان شدن باید از آن رها شود و حتی فیلمهای خاطرات خود را نیز پاره می کند که نمادی از خلوص در هدف است. در واقع فیلم ها دوربین شخصی چمران نماد ناخالصی برای رسیدن به اهداف است.

بر خلاف اکثر فیلمهای هالیوودی و غربی که قهرمانانشان از دنیاهای دیگر می آید و زاییده ی ذهن تخیل وار و خلاقانه کارگردان است، چمران فیلم چ در بین مردم زندگی می کند و از خود آنها است و در عین حال قهرمان نشان داده می شود، به این شکل است که هر بیننده می تواند خود را جای او احساس کند و از مضامین شخصیتی او الگو بردارد. این چنین است که قهرمان می تواند فقط در فیلم نبوده و نمود بیرونی داشته باشد که این حاصل شخصیت پردازی عالی در این فیلم است.

چنین دکوپاژ و کارگردانی که توسط ابراهیم حاتمی کیا به تصویر کشیده شده است ثمره ی بیش از بیست سال کار تمرکزی بر روی مضامین دفاع مقدس در سینما بوده که توانسته است خود و فیلمش را از سطحی سازی و شعاری جدا کند.

شخصیت چمران در فیلم چ به خوبی ضعف قهرمان سازی در سینمای ایران را جبران می کند و حتی می تواند درسی باشد برای ارائه یک چهره قهرمان درست برای همه ی فیلمسازان و همینطور تلنگری به سینمای ایران را روند قهرمان سازی و الگو سازی ارزشی را در سینما پیگیری کنند.

نقطه ضعفی که سینمای ایران ضررهای بسیاری را از آن متحمل شده است.

فیلم سینمایی “چ” توانست هم قهرمان و الگو سازی کند و هم فیلم خود الگویی باشد برای فیلمسازی تا از این چه کنیم های عرصه قهرمان سازی در سینمای ایران رها شویم ؛  که با این حساب تماشای آن حتی بیشتر از یکبار هم خالی از لطف نیست.

منتقد: محمد جواد فلاح